Avrupa Birliği Hukuku ve Türkiye- AB İlişkileri

Prof. Dr. Ergun ÖZSUNAY

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ    V
KISALTMALAR    LVII
LİTERATÜR    LXIII        
Birinci Bölüm
AVRUPA BİRLİĞİNİN OLUŞUMU

§ 1.    AB’NİN OLUŞUM AŞAMALARI    3
    I.    AB’nin Oluşum Tarihçesi    3
        A.    Bir Avrupa Topluluğunun Oluşturulmasına
            İlişkin Düşünceler    3
            1.    Bir “Birleşik Avrupa” Düşü    3
            2.    Avrupa’da İşbirliğinin İlk görünümleri    3
            3.    Schuman Planı    4
        B.    AB’nin Oluşum Aşamaları    4
            1.    Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu (1951)    4
            2.    Avrupa Ekonomik Topluluğu (1957)    4
            3.    Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu (1957)    5
            4.    Birleşme Antlaşması (1965)    5
            5.    Tek Avrupa Senedi: Bütünleşmenin
                Derinleştirilmesi (1986)    5
            6.    Schengen Antlaşması (1985)    6
            7.    Maastricht Antlaşması: AB Antlaşması (1992)    6
                a)    Genel Olarak    6
                b)    Antlaşmanın Amaçları    7
                c)    Ekonomik ve Parasal Birlik Olarak AB    7
                d)    AB’nin Üç Sütunu    7
                    aa-    Birinci Sütun: Topluluk Sütunu    7
                    bb-    İkinci Sütun: Ortak Dış İşleri ve
                            Güvenlik Politikası    8
                    cc-    Üçüncü Sütun: Adalet ve İçişleri    8
            8.    Amsterdam Antlaşması (1997)    8
                a)    Siyasal Bütünleşme Bakımından Yeni Bir
                    “Kilometre Taşı”    8
                b)    Amsterdam Antlaşmasıyla Getirilen Yenilikler    9
                    aa-    Özgürlük, Güvenlik ve Hukuk    9
                    bb-    İstihdam ve İşsizlikle Savaşım    9
                    cc-    Dışişleri, Güvenlik ve Savunma Politikası    9
                    dd- Komisyonunun Yetkilerinin Güçlendirilmesi    9
                    ee-    Kadınlar ile Erkekler Arasındaki
                            Eşitlik İlkesi    10
                    ff-    Çeşitli Alanlarda Esnek ve Yakın İşbirliği    10
            9.    Nice Antlaşması (2001)    10
            10.    AB Anayasa Antlaşması Tasarısı (2002-2003)    10
    II.    AB’de Reform: Lisbon (Reform) Antlaşması    11
        1.    Reform Antlaşmasının Hazırlanması    11
        2.    Antlaşmaların Amacı    11
        3.    Antlaşmaların Getirdiği Yenilikler    12
        4.    Antlaşmalar Hakkında Genel Değerlendirme    12
            a)    Daha Demokratik ve Saydam Bir Avrupa    12
            b)    Daha Etkili Bir Avrupa    13
            c)    Dayanışma ve Güvenlik Temellerine Dayalı Bir
                “Haklar, Değerler ve Özgürlükler Avrupası”    13
            d)    Küresel Sahnede Rol Alan Daha Etkin Bir Avrupa    13
        5.    Antlaşmalara Yönelik Eleştiriler    14
        6.    Antlaşmaların Sistemi: ABA ve ABİHA’nın
            Bütünleştirilmiş Metni    14
            a)    Avrupa Birliği Antlaşmasının (ABA) Sistemi    14
            b)    Avrupa Birliğinin İşleyişi Hakkında Antlaşmanın
                (ABİHA) Sistemi    15
    III.    Antlaşmaların Süresi, Onaylanması ve Dili    21
        1.    Antlaşmaların Süresi    21
        2.    Antlaşmaların Onaylanması    21
        3.    Antlaşmaların Dili    21
            a)    Resmi Diller    21
            b)    Antlaşmaların Başka Dillere Çevrilmesi    21
    IV.    Antlaşmaların Revizyonu    22
        1.    Olağan Revizyon Usulü    22
        2.    Basitleştirilmiş Revizyon Usulü    23
    V.    Antlaşmaların Ülkesel Uygulanma Alanı    24
AB’NİN OLUŞUM AŞAMALARININ ŞEMATİK AÇIKLANIŞI    24

§ 2.     BİRLİĞİN GENİŞLEMESİ, BİRLİĞE KATILMA
    VE AYRILMA, ÜYELİK HAKLARININ ASKIYA
    ALINMASI                28
    I.    Birliğin Genişlemesi    28
        A.    6’ların Avrupası    28
        B.    Birliğin Genişlemesi    28
            1.    İlk Genişleme: 6’ların Avrupası’ndan 9’ların
                Avrupası’na    28
            2.    İkinci Genişleme: “Akdeniz Genişlemesi”    28
            3.    Üçüncü Genişleme    29
            4.    Dördüncü Genişleme    29
            5.    Beşinci Genişleme    30
            6.    Altıncı Genişleme    30
        C.    Gelecekteki Genişlemeler    30
            1.    Beklemede Olan Adaylar    30
                a)    Türkiye Cumhuriyeti     30
                b)    Makedonya Cumhuriyeti    31
                c)    Sırbistan Cumhuriyeti    31
            2.    Gelecekteki Olası Adaylar    31
        D.    AB Dışında Kalan Avrupa Devletleri    31
    II.    Birliğe Katılma    32
        1.    Kopenhag Ölçütleri    32
            a)    Genel Olarak    32
            b)    Kopenhag Ölçütlerinin Somut İçeriği     32
                aa-    Bir “Avrupa Devleti” Olmak    32
                bb-    “Birliğin Değerleri”ne Saygılı Olmak    33
                cc-    Kopenhag “Siyasal ve Ekonomik Ölçütler”inin
                        Yerine Getirilmesi    33
        2.    Birlik Üyeliğinin Anlamı    34
        3.    Katılma Usulü    34
            a)    Katılma İradesine İlişkin Karar ve Katılım
                Başvurusu    34
            b)    Birlik İçi Karar Aşaması    34
        4.    Müzakere Sürecinin Aktörleri    35
            a)    Avrupa Komisyonu    35
            b)    Hükümetlerarası Konferans (HAK) ve AB Konseyi    35
            c)    Avrupa Parlamentosu    35
            d)    Üye Devletler    35
        5.    Katılım Müzakereleri Sürecinin Özellikleri    36
            a)    “Müzakere Çerçevesi”    36
            b)    Müzakere (Görüşme) Yöntemi    36
            c)    Tarama Süreci    37
            d)    Müzakere Pozisyonlarının Hazırlanması    37
            e)    Pozisyon Belgelerinin AB Dönem Başkanlığına
                Sunulması    38
            f)    Müzakerelerin Açılması    38
            g)    Müzakerelerin Tamamlanması    39
            h)    Katılım Anlaşmasının İmzalanması ve Onay Süreci    39
        6.    Katılmanın Sonuçları    39
BİRLİĞE KATILMANIN YÖNTEMİNE VE AŞAMALARINA
İLİŞKİN ŞEMA    40
    III.    Birlikten Ayrılma    41
        1.    Kural                41
        2.    Ayrılma Usulü    41
        3.    Ayrılmanın Sonuçları    41
        4.    Birliğe Yeniden Katılma    42
    IV.    Birlik Üyeliğinin Askıya Alınması    42
        1.    Genel Olarak: “Birliğin Değerleri”ne Yönelik
            İhlal Tehlikesi: Ön Uyarı Sistemi    42
        2.    Yaptırımlar    42
            a)    İhlalin Saptanması    42
            b)    Yaptırımlar    43
        3.    Yaptırımın Kaldırılması veya Değiştirilmesi    43

İkinci Bölüm
BİRLİĞİN AMAÇLARI, BENİMSEDİĞİ DEĞERLER, İZLEDİĞİ
HEDEFLER; BİRLİK VE ÜYE DEVLETLERİN HUKUKSAL
DURUMU

§ 3.    BİRLİĞİN AMAÇLARI, BENİMSEDİĞİ
    ORTAK DEĞERLERİ VE HEDEFLERİ    47
    I.    Birliğin Amacı    47
        1.    Genel Olarak    47
        2.    ABA’nın Preambülü    47
        3.    ABİHA’nın Preambülü    48
    II.    Birliğin Benimsediği “Değerler” ve
        “Üye Devletlerin Ortak Değerleri”    48
        1.    Birlik Tarafından Benimsenen “Değerler”    48
        2.    “Üye Devletlerin Ortak Değerleri”    49
        3.    Demokratik İlkeler    49
            a)    Birlik Yurttaşlarının Eşitliği İlkesi    50
            b)    Temsili Demokrasi    50
            c)    Katılımcı Demokrasi    50
    III.    Birliğin Hedefleri    51
        1.    Genel Olarak    51
        2.    Birliğin Somut Hedefleri    52
            a)    “Uyum İlkesi”ne Saygı    52
            b)    Eşitlik İlkesi    53
            c)    Sosyal Koruma İlkesi    53
            d)    Ayrımcılıkla Savaşım İlkesi    53
            e)    Çevrenin Korunması    53
            f)    Tüketicinin Korunması    54
            g)    Hayvanların Esenliğine Saygı    54
            h)    Saydamlık İlkesi    54
            i)    Kişisel Verilerin Korunması    55
            j)    Dinsel ve İnançlarla İlgili Örgütlere Saygı    55
        3.    Dış İlişkilere İlişkin Hedefler    56
    IV.    Birliğin Benimsediği Temel Antlaşmalar    56
        1.    7 Aralık 2000 tarihli “AB Temel Haklar Şartı”    56
        2.    1950 tarihli “İnsan Hakları ve Temel Özgürlüklerin
            Korunması Hakkında Avrupa Antlaşması”    57
    V.    Birliğin Benimsediği Değerlerin İhlali    57
        1.    Bir İhlal Tehlikesinin Varlığı    57
        2.    Ciddi Bir İhlal Durumunun Saptanması    58
    VI.    Ulusal Parlamentoların Birliğe Yardımı    58

§ 4.     BİRLİĞİN VE ÜYE DEVLETLERİN HUKUKSAL
    DURUMU                60
    I.    Birliğin Hukuksal Durumu    60
        A.    Birliğin Hukuksal Niteliği    60
        B.    Birliğin Tüzel Kişiliği ve Ehliyetleri    60
            1.    Birliğin Tüzel Kişiliği    60
            2.    Birliğin Hak ve Fiil Ehliyeti ile Taraf
                Olma Ehliyeti    61
                a)    Hak ve Fiil Ehliyeti    61
                b)    Birliğin “Taraf Olma Ehliyeti”    61
        C.    Ayrıcalık ve Dokunulmazlıklar    61
            1.    Genel Olarak    61
            2.    Kapsamı    62
            3.    AP Üyelerinin Dokunulmazlığı    62
            4.    Birlik Görevlilerinin Dokunulmazlığı    62
        D.    Üye Devletlerin Ulusal Kimliğine Saygı
            Yükümlülüğü    62
        E.    “Dürüst İşbirliği İlkesi”    63
        F.    Mülkiyet Hakkına Saygı Yükümlülüğü    63
        G.    Birlik Personelinin Statüsü    63
        H.    Birlik Organlarının ve Çalışanlarının Sır
            Saklama Yükümlülüğü    64
        I.    Birlik Organlarının/ Kurumlarının Yerleşim
            Yerleri    64
            1.    Genel Olarak    64
            2.    Organlar/Kurumlar    65
            3.    Birlik Kuruluşları ve Ajansları    65
        J.    Birlik Organlarının/Kurumlarının Kullanacakları
            Diller    65
        K.    Birlik Antlaşmaları ile Üye Devletlerin Daha Önce
            Yapmış Oldukları Anlaşmalar Arasındaki İlişkiler    66
            1.    Ocak 1958 Tarihinden Önce Yapılan Anlaşmalar ile
                Birliğe Katılan Devletlerin Katılma Tarihinden
                Önce Yapmış Oldukları Anlaşmalar: “Birbirine
                Dokunmama Klozu”    66
            2.    Antlaşmalar ile Daha Önce Yapılmış Bulunan
                Anlaşmaların Bağdaşmaması Durumu:
                Üye Devletlerin Uyum Yükümlülüğü    66
        L.    Antlaşmalarda Birliğe Gerekli Yetkinin Verilmediği
            Durumlarda “Yetki Genişletilmesi Klozu”    67
        M.    Antlaşmaların Süresi ve Tevdi Edilmesi    67
        N.    Birlikle İlgili İstatistikler    67
    II.    Üye Devletlerin Hukuksal Durumu    68
        A.    Temel Hak ve Özgürlüklere Saygı Gösterme
            Yükümlülüğü    68
        B.    Antlaşmalara Sadakat, Birliğe ve Diğer Üye Devletlere
            Saygı Gösterme ve Yardımcı Olma Yükümlülüğü:
            “Dürüst İşbirliği İlkesi”    68
        C.    Birliğin Görevlerinin Yerine Getirilmesini
            Kolaylaştırma Yükümlülüğü    69
        D.    Yükümlülüklerin Yerine Getirilmesinde Uygun
            Önlemleri Alma Yükümlülüğü    69
        E.    Birlik Hukukunun Yorumuna İlişkin Uyuşmazlıklarda
            ABİHA’da Öngörülen Çözümlerden Başkasına
            Başvurmama Yükümlülüğü    69
        F.    Bilgi Toplama ve İncelemelerde Komisyona
            Yardımcı Olma Yükümlülüğü    69
        G.    Ulusal Parlamentoların Birliğin İşleyişine Katkıda
            Bulunma Yükümlülüğü    70
        H.    “Güvenlikle İlgili Temel Çıkarlar”ın Varlığı
            Halinde Antlaşmaların Uygulanması     71
            1.    Bilgi Vermekten Kaçınma    71
            2.    Silah, Cephane ve Savaş Gereçleri Üretimi ve
                Ticareti    71
        I.    Üye Devletlerin Birbirleriyle Danışmada Bulunma
            Zorunluluğunun Olduğu Durumlar: “Zorda Kalma
            Durumu Klozu”    72
            1.    Zorda Kalma (Zaruret) Klozu    72
                a)    Ayaklanma, İç Savaş, Savaş Tehdidi, Terör ve
                    Afet Durumları    72
                b)    Barışın ve Uluslararası Güvenliğin İdamesine
                    İlişkin Durumlar    72
            2.    Uyarlama Önlemleri    73
        J.    Üye Devletlerin Avrupa Dışındaki Ülkesel Birimleri
            Bakımından Özel Düzenlemeler    73
        K.    Benelüks Birliği    74

§ 5.    BİRLİĞİN YETKİLERİ    75
    I.    Genel Olarak    75
    II.    Birliğin Yetkileri    75
        1.    “Sınırlandırılmış Bireysel Yetkiler Verme ya da
            Yetkilendirme İlkesi”    75
        2.    İlkenin Yumuşatılması ve Genişletilmesi    76
            a)    ABAD’ın Geniş Yorumu    76
            b)    “Zımni Yetkiler” ve “Ucu Açık Yetkiler” Öğretileri    76
                aa-  “Zımni Yetkiler Öğretisi”    76
                bb-  “Ucu Açık Yetkiler” Öğretisi    77
    III.    Antlaşmalar Uyarınca Birliğin Yetki Kategorileri    78
        1.    Münhasır Yetkiler    78
        2.    Paylaşılmış Yetkiler    78
    IV.    Birliğin Münhasır Yetkileri    79
    V.    Paylaşılmış Yetkiler    79
        1.    Kavram    79
        2.    “Paylaşılmış Yetki” Alanları    79
    VI.    Birliğin Üye Devletleri Destekleme, Koordinasyon ve
        Tamamlayıcı Yetkileri    80
    VII.Yetkilerin Kullanılması Bakımından Birlik ile Üye
        Devletler Arasındaki İlişkiler    81
         1.    Genel Olarak    81
        2.    “Yetki İkamesi”    81
            a)    Kural        81
            b)    Kavram    82
            c)    “Yetki İkamesi” İlkesine Göre Birliğin Eylemde
                Bulunmasına İlişkin Koşullar    82
            d)    “Yetki İkamesi”nin Hukuksal ve Siyasal Boyutları    83
            e)    Birliğin “Yetki İkamesi”ne Aykırı Eylemlerine
                İlişkin Hukuksal Sonuçlar    84
    VIII.“Orantılılık İlkesi”    84

§ 6.    BİRLİĞİN SORUMLULUĞU    85
    I.    Birliğin Uluslararası Hukuka Göre Sorumluluğu    85
    II.    “Birlik Hukuku”na Göre Birliğin Sorumluluğu:
        Sözleşmesel ve Sözleşme Dışı Sorumluluk    85
        A.    Sözleşmeye Dayalı Sorumluluk    85
        B.    Sözleşme Dışı Sorumluluk    86
            1.    Sorumluluk İlkesi    86
                a)    Hukuksal Dayanak: ABİHA m. 268
                    ve m. 340/II    86
                b)    Sözleşme Dışı Sorumlulukta “Kusur”un
                    Aranıp Aranmayacağı Sorunu    86
                    aa-    Sorumluluk Bakımından “Kusur”un
                            Aranması Gerektiği Görüşü    86
                    bb-    Sorumluluk Bakımından Kusurun
                            Aranmayacağı Görüşü    87
            2.    Sorumluluğun Koşulları    89
                a)    Hukuka Aykırı Bir Davranışın (Eylem ya da İhmal)
                    Varlığı    89
                b)    Bir Zararın Varlığı    91
                c)    Uygun Nedensellik Bağı    92
            3.    Davacı    93
            4.    Davalı        93
            5.    Zamanaşımı    94
            6.    Uygulanacak Hukuk    94
    III.    Birliğin “Hukuksal Sonuçlar Doğurması Amaçlanan
        Tasarruflar”ı Nedeniyle Sorumluluğu    95
    IV.    Birlik Hukukunun İhlalinden Dolayı Üye Devletlerin
        Sorumluluğu    97
        1.    Üye Devletin Sorumluluğu Kavramının
            Oluşturulması    97
        2.    Bir Yönergenin İhlali Nedeniyle Üye Devletin
            Sorumluluğu: Francovich Doktrini    98
            a)    Olay    98
            b)    Francovich Doktrinine Göre Sorumluluğun
                Koşulları    99
    V.    Birlik ile Üye Devletin “Birlikte Sorumluluğu”    99
    VI.    Çalışanların Birliğe Karşı Kişisel Sorumluluğu    99

§ 7.     BİRLİĞİN BÜTÇESİ    100
    I.    Genel Olarak    100
    II.    Birliğin Bütçe İlkeleri    100
        1.    Öz Kaynaklarla Finansman    100
        2.    Birden Çok Yılı Kapsayan Mali Çerçeve    100
        3.    Yıllık Bütçe    101
    III.    AB’de Hile ve Yolsuzlukla Savaşım    101
        1.    Genel Olarak    101
        2.    Yetki    102
        3.    Önlemlerin Niteliği    102
        4.    OLAF        102

Üçüncü Bölüm
BİRLİĞİN HUKUK DÜZENİ, HUKUK KAYNAKLARI,
BİRİNCİL VE İKİNCİL HUKUKU

§ 8.     BİRLİK HUKUKUNUN KAYNAKLARI    105
    I.    Genel Olarak    105
    II.    Birlik Hukukunun Kaynakları    105
        1.    Birlik Hukukunun Yazılı Kaynakları    105
            a)    Birincil Birlik Hukuku    106
                aa-    AT’nun ve AB’nin Kurucu Antlaşmaları    106
                bb-    Birlik Antlaşmalarını Bütünleyen ya da
                        Bunlarda Değişiklik Yapan Antlaşmalar    106
                cc-    Birliğe Katılım Antlaşmaları    106
            b)    “İkincil Birlik Hukuku”: Antlaşmalar Bağlamında,
                Birlik Organları Tarafından Oluşturulan Hukuk    106
            c)    Uluslararası Hukuka Göre, AB Tarafından
                Yapılan Antlaşmalar    106
                aa-    Ortaklık Anlaşmaları     107
                bb-    İşbirliği Anlaşmaları    107
                cc-    Ticaret Anlaşmaları    107
        2.    Birlik Hukukunun “Yazılı Olmayan Kaynakları”    107
            a)    Örf ve Adet Hukuku    107
            b)    Genel Hukuk İlkeleri    108
    III.    Oluşum Halinde Bulunan Birlik Hukuku (Soft Law)    108
    IV.    Birincil ve İkincil Birlik Hukuku    109
        1.    Birincil Birlik Hukuku    109
        2.    İkincil Birlik Hukuku    109
    V.    Birlik Hukukunda Hukuk Kaynaklarına
        Şematik Bakış    110
        1.    Birlik Hukukunda Normlar Hiyerarşisi    110
AB HUKUKUNDA NORMLAR HİYERARŞİSİ    110
        2.    Birlik Hukukunda Hukuk Kaynaklarına
            Şematik Bakış    111
BİRLİK HUKUKUNDA HUKUK KAYNAKLARINA
ŞEMATİK BAKIŞ    111
BİRLİK HUKUKUNUN ŞEMATİK GÖRÜNÜMÜ    112

§ 9.    BİRLİK HUKUKUNUN ÖZELLİKLERİ    113
    I.    Genel Olarak    113
    II.    Birlik Hukukunun Doğrudan Uygulanabilirliği    113
    III.    Birlik Hukukunun Doğrudan Etkiler Doğurması    114
    IV.    Birlik Hukukunun Önceliği    114
    V.    Birlik Hukukunun Yorumu ve Yargı Kararlarıyla
        Geliştirilmesi    115
        1.    Birlik Hukukunun Yorumu    115