ABD, Fransa ve Türkiye'de Yasaların Anayasaya Uygunluğunun Denetimi

Abdülazim İBRAHİM

İÇİNDEKİLER

İÇİNDEKİLER  5

GİRİŞ .9

BİRİNCİ BÖLÜM

AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ’nde ANAYASA YARGISI

1.1. Tarihsel Gelişim. 13

1.1.1. Anayasa’nın Kabulü ve Marbury v. Madison Kararı 17

1.1.2. Judicial Review Kavramının Doğuşu . 20

1.1.3. Federalizm ve Anayasa Yargısının ABD Hükümet Sistemi Üzerindeki

Etkileri. 24

1.2. Anayasa Yargısının Kurumsal Yapısı . 29

1.2.1. Federal Yüksek Mahkeme (Supreme Court). 30

1.2.2. Federal Yüksek Mahkeme ve Eyalet Mahkemelerinin Rolü . 34

1.2.3. Yargıç Atama Süreci ve Yargılama Yetkisinin Alanı . 36

1.3. Federal Yüksek Mahkeme’sinin İşleyiş ve Yargılama Usulleri 41

1.3.1. Federal Yüksek Mahkeme’si Önünde Anayasaya Aykırılık

İddialarının İleri Sürülmesi (Raising Claims of Unconstitutionality

Before the Federal Constitutional Court) . 45

1.3.2. Federal Yüksek Mahkeme’si Nezdinde Somut Norm Denetimi

(Concrete Review Before the Federal Constitutional Court) 50

1.3.3. Federal Yüksek Mahkeme’si Kararlarının Etkisi ve Bağlayıcılığı

(Effect and Binding Nature of the Federal Constitutional Court”s

Decisions) . 56

1.4. ABD’de Anayasa Yargısına İlişkin Güncel Tartışmalar ve Eleştiriler 59

1.4.1. Yargının Siyasallaşması . 65

1.4.2. Yargı Aktivizmi ve Yorum Kuramları . 69

1.4.3. Roe v. Wade’den Dobbs v. Jackson’a Kararına Anayasa Yargısının

Evrim. 74

1.4.3.1. Roe v. Wade (1973) Kararının Özgünlüğü: Anayasal

Mahremiyetin Genişletilmesi. 75

1.4.3.2. Roe v. Wade Kararına Yönelik Tepkiler/Eleştiriler ve

Zemin Kayması: Kararın Tartışmalı Mirası 75

1.4.3.3. Planned Parenthood v. Casey (1992) Kararı ile Dengesinin

Yeniden Kurulması . 76

6 İçindekiler

1.4.3.4. Dobbs v. Jackson Women”s Health Organization (2022)

Kararıyla Roe Kararı’nın Tersine Çevrilmesi 77

1.4.3.5. Federal Yüksek Mahkemesi Kararlarının Siyasal ve

Toplumsal Yansımalar  79

İKİNCİ BÖLÜM

FRANSA’da ANAYASA YARGISI

2.1. Tarihsel Arka Plan85

2.1.1. 1789 Devrimi ve Kuvvetler Ayrılığı Düşüncesi. 90

2.1.2. 1958 Anayasası ve Anayasa Konseyi’nin (Conseil Constitutionnel)

Kuruluşu  95

2.2. Anayasa Konseyi’nin Kurumsal Yapısı ve Görev Alanı .100

2.2.1. Anayasa Konseyi’nin Statüsü  103

2.2.2. Anayasa Konseyi Üyelerinin Atanması ve Görev Süresi  108

2.2.3. Anayasa Konseyi’nin Diğer Organlarla İlişkisi 110

2.3. Fransa’da Anayasa Yargısı Usulü 114

2.3.1. Önleyici Denetim (A priori control). 121

2.3.2. Sonradan Denetim (QPC – Question Prioritaire de

Constitutionnalité)  126

2.3.3. İptal Kararlarının Etkisi 130

2.4. Fransa Modelinin Özellikleri ve Eleştiriler.135

2.4.1. Anayasa Konseyi Siyasal Rejim ile Uyum. 138

2.4.2. Yargı Bağımsızlığı Tartışmaları. 144

2.4.3. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi ve Anayasa Konseyi İlişkisi. 150

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

TÜRKİYE’de ANAYASA YARGISI

3.1. Türkiye’de Anayasa Yargısının Tarihsel Süreci 162

3.1.1. 1961 ve 1982 Anayasaları Bağlamında Anayasa Mahkemesi’nin

Kuruluşu  164

3.1.2. Askerî Müdahaleler ve Anayasal Denetimin Evrimi  171

3.2. Türkiye’de Anayasa Mahkemesinin Kurumsal Yapısı 175

3.2.1. Anayasa Mahkemesi’nin Statüsü ve Görevleri 178

3.2.2. Üyelerin Atanma Usulü . 180

3.2.3. Kurumlararası İlişkiler ve Yetki Sınırları. 183

3.3. Denetim Mekanizmaları 185

3.3.1. Bireysel Başvuru Hakkı 187

3.3.2. Anayasa Mahkemesi Kararlarının Etkisi ve Uygulanması 189

İçindekiler 7

3.4. Güncel Sorunlar ve Eleştiriler. 190

3.4.1. Siyasal Etkileşimler . 192

3.4.2. Bireysel Başvurunun Etkililiği 193

3.4.3. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi ile İlişkiler 194

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

KARŞILAŞTIRMALI ANALİZ: ABD - FRANSA - TÜRKİYE

4.1. Anayasa Yargısının Kurumsal Modelleri . 198

4.1.1. Diffüz ve Yoğun Denetim Modelleri . 199

4.1.2. Adli ve Yarı-siyasi Organlar Karşılaştırması. 201

4.2. Norm Denetimi Yöntemleri . 203

4.2.1. Somut ve Soyut Norm Denetimi. 206

4.2.2. Önleyici ve Sonradan Norm Denetimi  208

4.2.3. Bireysel Başvuru ve Hak Koruma Etkinliği  210

4.3. Yargı Bağımsızlığı ve Atama Süreçlerine Geçiş  211

4.3.1. Siyasal Etkiler ve Kurumsal Özerklik . 213

4.3.2. Yargıç Profilleri ve Meşruiyet Tartışmaları . 215

4.3.2.1. Amerika Birleşik Devletleri: Yargıçların İdeolojik Eğilimleri

ve Kamuoyu Algısı 216

4.3.2.2. Fransa: Anayasa Konseyi Üyelerinin Siyasi Bağlantıları ve

Meşruiyet Sorunları . 216

4.3.2.3. Türkiye: Anayasa Mahkemesi Üyelerinin Profilleri ve

Meşruiyet Tartışmaları. 217

4.3.2.4. Karşılaştırmalı Değerlendirme . 218

4.4. Anayasa Yargısının Siyasal Sistemlerle Etkileşimi . 218

4.4.1. Kuvvetler Ayrılığı ve Denge-Denetleme Mekanizmaları. 220

4.4.2. Popülist ve Otoriter Eğilimler Karşısında Anayasa Yargısı  222

4.5. Güncel Gelişmeler Işığında Geleceğe Dair Değerlendirmeler  225

4.5.1. Dijital Haklar ve Yeni Nesil Anayasa Yargısı  226

4.5.2. Transnasyonel Etkiler ve Uluslararası Normlarla Etkileşim  228

4.5.3. Evrensel Standartlara Yakınsama Potansiyeli. 229

SONUÇ  231

EK VE GRAFİKLER . 233

KAYNAKÇA  253