Avrupa Birliği'nde İnsan Haklarının Gelişimi ve KorunmasıTüm Yönleriyle AB İnsan Hakları Hukuku
Dr. Ahmet Burak BİLGİN
Bu çalışma, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde 2015 yazında sunulan doktora tezinin kitaplaştırılmış halidir. Ülkemizde, AB’nin insan hakları perspektifinden incelenmesi, AİHS’ye katılım, Temel Haklar Şartı yahut sürecin tarihsel boyu¬tu gibi spesifik konular üzerinden yapılmakta; meseleyi hem tarihsel süreç hem de bugünüyle gerek hukuki gerek siyasi açıdan bütüncül bir şekilde ele alan kapsamlı bir inceleme bulunmamaktadır. 1960’lardan başlayarak hem tarihsel süreci hem de bugünkü mevcut durumu gerek siyasi gerek hukuki açıdan ince¬leyen eser, Türk doktrinindeki bu eksikliği gidermeyi amaçlamaktadır.
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ.. VII
İÇİNDEKİLER.. XI
KISALTMALARLİSTESİ. XVII
GİRİŞ. 1
BİRİNCİ BÖLÜM
AVRUPA BİRLİĞİ İNSAN HAKLARIHUKUKUNUN
OLUŞUMU VE GELİŞİMİ: JÜRİSPRÜDANSİYELİNSAN HAKLARI HUKUKUNUN ORTAYA ÇIKIŞI
1.1. SAVAŞ SONRASI DÖNEMDEAVRUPA’DA İNSAN HAKLARININ
KORUNMASIVE AB PROJESİNİN ROLÜ.. 19
1.1.1. İlk Girişimler 19
1.1.2. Avrupa TopluluklarınınKurulması ve İnsan Hakları Korumasında
Duraklama. 23
1.1.3. Adalet Divanı EliyleSessizliğe Son Verilmesi ve Jürisprudansiyel İnsan
Hakları Hukukunun Doğuşu. 31
1.1.4. Korumayla Birlikte OrtayaÇıkan Meseleler 31
1.1.5. Ara-Değerlendirme. 32
1.2. JÜRİSPRÜDANSİYEL İNSANHAKLARI HUKUKUNUN OLUŞUMUNDA
BİRİNCİPERDE: ARKAPLAN VE MAHKEMELER ARASI REKABET /
İŞBİRLİĞİ. 35
1.2.1. Genel Olarak. 35
1.2.2. Adalet Divanı’nın Topluluk/BirlikHukuku İçindeki Konumu ve Ön-Karar
(Preliminary Ruling) Müessesesi 36
1.2.3. Kurucu AntlaşmalarınSessizliği ve Antlaşmalarda İnsan Haklarını
‘’Çağrıştıran’’ Hükümler 43
1.2.4. İnsan Haklarına DayalıDenetim Taleplerinin Adalet Divanı’nca Göz Ardı
Edilmesi 49
1.2.5. Yargısal Aktivizm ve ‘’SuiGeneris’’ Bir Hukuk Düzeninin Doğuşu:
Üstünlük ve Doğrudan EtkiDoktrinlerinin Ortaya Konulması 57
1.2.5.1.Genel Olarak. 57
1.2.5.2.Topluluk Hukukunun Doğrudan Etkili Olması 58
1.2.5.3.Topluluk Hukukunun Üstünlüğü. 61
1.2.6. Ulusal Mahkemelerden İnsanHakları Temelli İlk İtirazlar: Adalet Divanı
ile Ulusal Mahkemeler ArasındakiRekabet/İşbirliği 69
1.2.7. Toplulukta İnsan HaklarıKorumasına Yönelik İhtiyaç, Dinamikler ve
Felsefi Arkaplan. 82
1.3. OYUNDA İKİNCİ PERDE:REKABETİN / İŞBİRLİĞİNİN MEYVESİ
OLARAKİNSAN HAKLARININ KORUNMASI VE AB İNSAN HAKLARI
HUKUKUNUNORTAYA ÇIKIŞI. 94
1.3.1. Genel Olarak. 94
1.3.2. İlk Davalar ve ToplulukTasarruflarının Denetlenmesinde Hukukun
Genel İlkeleri Olarak İnsan HaklarınınKullanılmaya Başlanması 97
1.3.3. Topluluk İnsan HaklarıHukukunun Geliştirilmesi 105
1.3.3.1.Kaynak Yönünden: Uluslararası/Ulusal-üstü Standartların Topluluk
Hukukuna Aktarımı ve Avrupa İnsanHakları Sözleşmesi’ne İlk
Atıflar 106
1.3.3.2.Denetimin Kapsamı Yönünden: Üye Devlet Tasarruflarının
İnsan Haklarına Uygunluk YönündenDenetlenmesi 108
1.3.4. Perdeyi Kapatırken:İçtihadi Haklar Kataloğu ve Diyaloğa Etki 109
1.3.4.1.İnsan Hakları Korumasında Gelinen Nokta: İnsan Hakları ‘’Corpus
Iurisi’’nin Oluşumu ve KorunanHaklar (İçtihadi Haklar Kataloğu) 110
1.3.4.2.İçtihadi Korumanın Mahkemeler Arasındaki Rekabete Etkisi ve
Ulusal Mahkemelerden İlk Tepkiler 111
1.3.5. Değerlendirme. 129
1.4. JÜRİSPRÜDANSİYEL SÜREÇSONUNDA GELİNEN NOKTA VE İNSAN
HAKLARININKORUNMASINDA SORUNLAR.. 133
1.4.1. Sürecin Değerlendirilmesi 134
1.4.2. Jürisprüdansiyel KorumanınSürdürülebilirliği ve Handikaplar 147
İKİNCİ BÖLÜM
AVRUPA BİRLİĞİ İNSAN HAKLARIHUKUKUNUN OLUŞUMU VE GELİŞİMİ SÜRECİNDE SİYASİ-HUKUKİ-KURUMSAL GELİŞMELER
2.1. SİYASİ-HUKUKİ-KURUMSALGELİŞMELERİN ARKAPLANINDAKİ
DİNAMİKLER.. 173
2.1.1. Genel Olarak. 173
2.1.2. İnsan Haklarının 21.YY.’de Temel Meşruiyet Kaynaklarından Biri
Olması 174
2.1.3. Entegrasyon SürecininDoğal Sonucu Olarak İnsan Haklarının Korunup
Geliştirilmesi İhtiyacı 178
2.1.4. Topluluğun/BirliğinKarşılaştığı Problemlerin Çözümünde Destek Kuvvet
Olarak İnsan Haklarına Başvurulması İhtiyacı 183
2.1.5. Dış İlişkilerde İnsan Haklarının Aktif BirUnsur ve Standart Olarak
Kullanılmasının Doğurduğu İhtiyaç. 192
2.1.6. Jürisprüdansiyel KorumanınEksikliklerine/ Handikaplarına Bir Çözüm
Yolu Olarak İnsan HaklarınaBaşvurulması 194
2.1.7. Değerlendirme. 195
2.2. KRONOLOJİK OLARAKSİYASİ-HUKUKİ-KURUMSAL GELİŞMELER.. 197
2.2.1. Genel Olarak. 197
2.2.2. Tek Avrupa Senedi’neKadarki Dönem: Solange-I’e İlk Tepkiler,
Komisyon’un Harekete Geçmesi,Parlamento’nun İştiyakı ve İlk
Kurumsal Destekler 200
2.2.3. Tek Avrupa Senedi’ndenAnayasa ve Lizbon Antlaşması’na Kadarki
Dönem... 214
2.2.3.1.Tek Avrupa Senedi – Maastricht Arası Dönem ve İnsan Hakları 214
2.2.3.1.1.Senet’in Getirdikleri 214
2.2.3.1.2.Maastricht Antlaşması’na Kadarki Diğer Siyasi-Hukuki-Kurumsal
Gelişmeler 215
2.2.3.2.Maastricht Antlaşması Dönemi İnsan Hakları Gelişmeleri 222
2.2.3.2.1.Maastricht’in Getirdikleri 222
2.2.3.2.1.1.Birliğin Temel Bir Değeri Olarak İnsan Hakları ve Madde F. 223
2.2.3.2.1.2.L Maddesi ve İnsan Hakları Standartlarının / Yükümlülüklerinin
YargısalDenetimi 229
2.2.3.2.1.3.Birlik Vatandaşlığı 232
2.2.3.2.2.Amsterdam Antlaşması’na Kadarki Diğer Siyasi-Hukuki-Kurumsal
Gelişmeler 234
2.2.3.3.Amsterdam – Nice Arası Dönem ve İnsan Hakları 237
2.2.3.3.1.Amsterdam’ın Getirdikleri 237
2.2.3.3.1.1.Amsterdam ve Maddi Yönden İnsan Hakları Alanında Getirdikleri 238
2.2.3.3.1.2.Amsterdam ve İnsan Hakları Yükümlülüklerinin / Standartlarının
YargısalDenetimi 247
2.2.3.2.1.3.Değerlendirme-Amsterdam.. 252
2.2.3.3.2.Nice Antlaşması’na Kadarki Diğer Siyasi-Hukuki-Kurumsal
Gelişmeler 256
2.2.3.4.Nice – Anayasa Arası Dönem ve İnsan Hakları 260
2.2.3.4.1.Nice ve Getirdikleri 260
2.2.3.4.2.Anayasa’ya Kadarki Diğer Siyasi-Hukuki-Kurumsal Gelişmeler 263
2.2.4. Anayasa’nın Getirdiklerive Halefi Lizbon Antlaşması ile Gelinen Nokta. 265
2.2.4.1.Genel Olarak. 265
2.2.4.2.Beklentiler, Reforma Giden Süreç, Atmosfer, Anayasal Konvansiyon
ve Anayasa. 268
2.2.4.3.Anayasa ve İnsan Hakları Bağlamında Getirdikleri 276
2.2.4.4.Süreci Kurtarmak ve Lizbon Antlaşması 282
2.2.4.5.Lizbon Antlaşması ve İnsan Hakları 289
2.3. KATEGORİK OLARAKSİYASİ-HUKUKİ-KURUMSAL GELİŞMELER.. 292
2.3.1. Kurumsal KapasiteninGeliştirilmesi 292
2.3.2. Parlamenter Gözetim:Parlamento’nun Yıllık Raporları 301
2.3.3. Dış İlişkiler ve İnsanHakları 302
2.3.4. İkincil Mevzuat ve İnsanHakları 314
2.3.5. AB’ye Özgü Bir TemelHaklar Kataloğu Hazırlanmasına Yönelik Süreç:
Temel Haklar Şartı 315
2.3.5.1.Genel Olarak. 315
2.3.5.2.Şart’a Giden Tarihsel Süreç ve Öncüller 315
2.3.5.3.Projenin Temel Haklar Şartı Olarak Ete Kemiğe Bürünmesi 322
2.3.5.4.AB Anayasası ve Temel Haklar Şartı’nın Durumu. 336
2.3.5.5.Anayasa Projesinin Rafa Kaldırılması ve Şart’ın Geleceği 340
2.3.6. Avrupa İnsan HaklarıSözleşmesi’ne Katılıma Yönelik Süreç. 343
2.3.6.1.Genel Olarak. 343
2.3.6.2.Avrupa Birliği ile Avrupa Konseyi Arasındaki İlişkiler (İşbirliği mi
Rekabet mi?) 347
2.3.6.3.Genel Olarak Avrupa Siyasetinde Katılım Bağlamında Yaşanan
Gelişmeler 351
2.3.6.4.Katılıma Giden Tarihsel Süreç. 353
2.3.6.5.AB Anayasası ve Katılım... 371
2.3.6.6.Anayasa’nın Ölümü, Lizbon ve Gelinen Nokta. 377
2.3.6.7.Avrupa Konseyi Cephesinde Katılımın Hukuki Zemininin
Oluşturulması 379
2.3.6.8.Katılıma Yönelik Müzakereler ve Bu Süreçte Yaşanan Diğer
Gelişmeler: Lizbon ve 14 No’luProtokol’den Taslak Katılım
Anlaşması’na Kadarki Süreç. 383
2.3.6.9.Katılımla Ortaya Çıkacak Meseleler 390
2.3.7. Değerlendirme: Siyasi – Hukuki– Kurumsal Gelişmeler 397
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
AVRUPA BİRLİĞİ İNSAN HAKLARIHUKUKUNUN ESASLARI:
TEMEL HAKLAR ŞARTI VE AİHS’YE KATILIMBAĞLAMINDA
LİZBON SONRASI DURUM
3.1. AB İNSAN HAKLARI HUKUKUNUNKAYNAKLARI. 408
3.1.1. Genel Olarak. 408
3.1.2. Hukukun Genel İlkeleri –İçtihadi Kaynak. 417
3.1.2.1.AB Hukuk Düzeninde Hukukun Genel İlkeleri 418
3.1.2.2.Temel Haklar Olarak Hukukun Genel İlkelerinin Alt/Yardımcı
Kaynakları 429
3.1.2.2.1.Ulusal Standartlar – Ortak Anayasal Gelenekler 431
3.1.2.2.1.1. Genel Olarak: İlk Atıflar ve MüeseseninTesisi 431
3.1.2.2.1.2. ‘’Ortak’’ Kavramı – Ortak AnayasalGelenek Olarak Kabulde
Yaklaşımlar: Minimalist veMaksimalist Koruma ve Orta Yol 434
3.1.2.2.1.3. Lizbon Sonrası Dönemde Ortak AnayasalGeleneklerin Yeri 450
3.1.2.2.2.Hukukun Genel İlkelerinin Bir Alt/Yardımcı Kaynağı Olarak
Uluslararası/Ulusal-üstüStandartlar ve Özellikle Avrupa İnsan
Hakları Sözleşmesi 453
3.1.2.2.2.1. Hukukun Genel İlkelerinin BirAlt-Kaynağı Olarak Avrupa İnsan
Hakları Sözleşmesi 454
3.1.2.2.2.2. Diğer UluslararasıBelgelere/Sözleşmelere Atıf 465
3.1.2.2.3.Hukukun Genel İlkelerinin Bir Alt/Yardımcı Kaynağı Olarak Temel
HaklarŞartı 478
3.1.2.3.Ortak Anayasal Geleneklerin ve AİHS ile Diğer Uluslararası
Belgelerin (Hukukun Genel İlkeleriBağlamında Bir Referans
Olma Noktasındaki) Bağlayıcılıkları 480
3.1.2.3.1.Alt Kaynakların AB Hukukundaki Yerleri ve Hukuki/Yumuşak (Soft)
BağlayıcılıkMeselesi 481
3.1.2.3.2.Çelişen İçtihatlar ve ‘’Soft’’ Bağlayıcılık Meselesi 487
3.1.3. Yeni, Bağımsız veBağlayıcı Temel Kaynak Olarak Temel Haklar Şartı 497
3.1.3.1.Şart’ın Hukuki Statüsü ve Genel Hatlarıyla İçeriği 498
3.1.3.2.Şart’ın Uygulanma Kapsamı: Yatay Hükümler 501
3.1.3.3.Değerlendirme: İşlevi ve Oynayabileceği Rol, Yapabileceği Katkılar 515
3.1.4. Katılım Sonrası BağımsızBir Kaynak Olarak Avrupa İnsan Hakları
Sözleşmesi 528
3.1.5. Değerlendirme: Kaynaklar 530
3.2. AB (İNSAN HAKLARI) HUKUKUNUNYAZILI VE YAZISIZ İNSAN
HAKLARIKATALOĞU.. 534
3.2.1. Genel Olarak. 534
3.2.2. Temel Haklar Şartı’ndaDüzenlenen Hak ve Özgürlükler 535
3.2.2.1.Genel Yapı 535
3.2.2.2.Liste: Hak, Özgürlük ve İlkeler 537
3.2.2.3.Değerlendirme. 540
3.2.3. Genel Hukuk İlkeleriOlarak (Divan tarafından) Tanınan Hak ve
Özgürlükler 543
3.2.4. Değerlendirme: Yazılı veİçtihadi Katalog. 594
3.3. AB İNSAN HAKLARI HUKUKUNUNKAPSAMI. 595
3.3.1. Genel Olarak. 595
3.3.2. İnsan Haklarının OynadığıRol ve Yargısal Denetimde Devreye Girmesi 597
3.3.3. İnsan Hakları DenetimineTabi Tasarruflar 610
3.3.3.1.Genel Olarak. 610
3.3.3.2.Birlik Kurum ve Organlarının Tasarruflarının Bir Sınırı Olarak
İnsan Hakları – Kural: Tam Denetim/ İstisna: ODGP / İstisnanın
İstisnası: Bireysel ODGP Kararları 612
3.3.3.3.Üye Devlet Tasarruflarının Bir Sınırı Olarak İnsan Hakları 617
3.3.3.3.1.Genel Olarak. 617
3.3.3.3.2.AB Hukuku Kapsamındaki Ulusal Tasarruflar 620
3.3.3.3.3.Topluluk/Birlik Hukukunun Kapsamının Sınırları Sorunu ve AB
HukukununKapsamına Girmeyen (İç) Meseleler 631
3.3.3.3.4.İstisna: Cezai Konularda Polis ve Diğer Kolluk Operasyonları 647
3.3.3.3.5.Değerlendirme: Ulusal Tasarrufların İnsan Hakları Denetimi 650
3.3.4. Temel Hak ve ÖzgürlüklerinSınırlanması ve Bu Bağlamda Temel
Haklarla – Temel SerbestilerArasındaki Denge. 654
3.3.4.1.Genel Olarak. 654
3.3.4.2.AB İnsan Hakları Hukukunda Temel Hak ve Özgürlüklerin Sınırları
ve Sınırlanmasının Esasları 656
3.3.4.3.Temel Haklar-Temel Serbestiler Mücadelesi 669
3.3.4.4.Temel Haklar Arasındaki Mücadele ve Denge. 677
3.3.4.5.Değerlendirme: Temel Hak ve Özgürlüklerin Sınırı ve Karşılıklı
Hak ve Menfaatlerin DengelenmesiMeselesi 681
3.3.5. Temel Hak ve ÖzgürlüklerinYatay (Kişiler-Arası) Etkisi 688
SONUÇVE DEĞERLENDİRME.. 701
KAYNAKÇA.. 711
