Dezavantajlılar Hukuku

Doç. Dr. Canan Erdoğan

 İçindekileri

Takdim ve Teşekkür 

5

Kısaltmalar 

21

Birinci Bölüm

GENEL BİLGİLER

GİRİŞ 

23

1. DEZAVANTAJLI GRUP 

23

1. DEZAVANTAJLILAR KİMLERDİR? 

27

1. DEZAVANTAJLI GRUBUN KAPSAMI 

28

1. Sosyo–Ekonomik Temelli Dezavantajlı Gruplar 

28

2. Etnik Azınlıklar 

29

3. Cinsiyet Temelli Dezavantajlı Gruplar 

30

4. Yaş Temelli Dezavantajlı Gruplar 

30

5. Dil Temelli Dezavantajlı Gruplar 

31

6. Din Temelli Dezavantajlı Gruplar 

31

7. Engel Temelli Dezavantajlı Gruplar 

31

1. DEZAVANTAJLI GRUPLARIN KARŞILAŞTIĞI ENGELLER 

32

1. SOSYAL DEVLET ANLAYIŞINDA DEZAVANTAJLI GRUPLARIN KORUNMASI 

34

1. Sosyal Devlet Anlayışı 

34

2. Devletin Dezavantajlı Gruplara Yönelik Koruma Yükümlülükleri 

34

1. DEZAVANTAJLI GRUPLARA SUNULABİLECEK ÇÖZÜMLER 

35

SÖZÜN KISASI 

37

İkinci Bölüm

ÇOCUKLAR

GİRİŞ 

39

1. ÇOCUK KİMDİR? 

40

1. ÇOCUKLAR NEDEN DEZAVANTAJLI GRUP İÇERİSİNDE YER ALIRLAR? 

41

1. ÇOCUKLARIN KARŞILAŞTIĞI DEZAVANTAJLI DURUMLAR 

42

1. Eğitime Erişim Sorunları 

43

2. Sağlık ve Beslenme Sorunları 

44

3. Çocuk İşçiliği ve Düşük Ücret 

45

1. Genel Olarak 

45

1. Çocuk İşçiliğinin Nedenleri 

45

4. Ekonomik Dezavantajlar ve Çocuk Yoksulluğu 

48

5. Şiddet ve İstismar 

49

6. Hukuki ve Sosyal Koruma Eksikliği 

50

1. ÇOCUK HAKLARININ KORUNMASINA YÖNELİK ULUSLARARASI VE ULUSAL DÜZENLEMELER 

51

1. Uluslararası Düzenlemelerde Çocukların Korunması 

51

1. Cenevre Çocuk Hakları Bildirgesi 

53

1. Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Bildirgesi 

54

1. Birleşmiş Milletler Çocuk Haklarına Dair Sözleşme 

54

1. Genel Olarak 

54

1. Çocuğun Temel Hakları 

56

aaa. Yaşama Hakkı 

56

bbb. Gelişme Hakkı 

56

ccc. Korunma Hakkı 

57

ddd. Katılım Hakkı 

58

2. Ulusal Düzenlemelerde Çocukların Korunması 

58

1. Anayasa 

59

1. 4721 Sayılı Türk Medeni Kanunu 

60

1. 5237 Sayılı Türk Ceza Kanunu 

61

1. 4857 Sayılı İş Kanunu 

62

1. 5395 sayılı Çocuk Koruma Kanunu 

63

SÖZÜN KISASI 

64

Üçüncü Bölüm

GENÇLER

GİRİŞ 

65

1. GENÇ KAVRAMI 

66

1. GENÇLERİN KARŞILAŞTIĞI DEZAVANTAJLI DURUMLAR 

67

1. İşsizlik ve İstihdam Sorunu 

67

2. Eğitim Sorunları 

68

1. Eğitimde Kalite ve İçerik Sorunu 

69

1. Eğitim ve İşgücü Piyasası Uyumsuzluğu 

69

1. Eğitimde Fırsat Eşitsizliği ve Bölgesel Dengesizlikler 

70

3. Sosyal Dışlanma 

71

1. İşgücü Piyasasında Dışlanma ve Kayıt Dışı Çalıştırma 

71

1. Toplumsal Cinsiyet Eşitsizliği ve Genç Kadınların Sosyal Hayata Katılımı 

71

4. Aile İçi ve Kuşaklar Arası Çatışmalar 

72

5. Dijital Bağımlılık 

72

6. Genç Yoksulluğu 

73

1. Genç Yoksulluğunun Nedenleri 

73

1. Genç Yoksulluğunun Sonuçları 

74

1. GENÇLERİN KORUNMASINA YÖNELİK DÜZENLEMELER 

75

1. Uluslararası Düzenlemeler 

75

1. Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi (1948) 

75

1. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (1950) 

75

1. Birleşmiş Milletler Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi (CEDAW, 1979) 

76

1. Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Sözleşmesi (1989) 

76

2. Ulusal Düzenlemeler 

76

1. Anayasa 

76

1. 4721 sayılı Türk Medeni Kanunu 

77

1. 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu 

78

1. 4857 sayılı İş Kanunu 

78

1. 7474 sayılı Aile ve Gençlik Fonu Kurulması Hakkında Kanun 

79

1. 3289 sayılı Gençlik ve Spor Hizmetleri Kanunu 

79

SÖZÜN KISASI 

80

Dördüncü Bölüm

KADINLAR

GİRİŞ 

81

1. KADINLAR NEDEN DEZAVANTAJLI GRUP İÇİNDE YER ALIRLAR? 

81

1. KADINLARIN KARŞILAŞTIĞI DEZAVANTAJLI DURUMLAR 

84

1. Eğitimde Yaşadıkları Dezavantajlılık 

84

1. Kadınların Eğitime Erişiminde Engeller 

85

2. İstihdamda Yaşadıkları Dezavantajlılık 

87

1. KADINLARIN KORUNMASINA YÖNELİK DÜZENLEMELER 

89

1. Uluslararası Düzenlemeler 

89

1. İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi (1948) 

89

1. Birleşmiş Milletler Şartı (1945) 

90

1. Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi (CEDAW) (1979) 

91

1. Pekin Deklarasyonu ve Eylem Platformu (1995) 

91

1. Kadına Karşı Şiddetin Ortadan Kaldırılmasına Dair BM Bildirgesi (1993) 

92

1. İstanbul Sözleşmesi (2011) 

93

1. Nairobi Stratejileri (1985) 

94

SÖZÜN KISASI 

94

Beşinci Bölüm

KADINLAR (ULUSAL DÜZENLEMELER)

GİRİŞ 

97

1. KADINLARI KORUYUCU ULUSAL DÜZENLEMELER 

98

1. Anayasa 

98

2. 4721 sayılı Türk Medeni Kanunu 

99

3. 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu 

101

4. 6284 Sayılı Ailenin Korunması ve Kadına Karşı Şiddetin Önlenmesine Dair Kanun 

103

1. Koruyucu Tedbirler 

104

1. Önleyici Tedbirler 

104

5. 4857 sayılı İş Kanunu 

105

SÖZÜN KISASI 

110

Altıncı Bölüm

ENGELLİLER

GİRİŞ 

111

1. ENGELLİLİK KAVRAMI 

111

1. ENGELLİLİK TÜRLERİ 

113

1. ENGELLİLERİN KARŞILAŞTIĞI SORUNLAR 

114

1. Sağlık Hakkına Erişim 

115

1. Genel Olarak 

115

1. Sağlık Okuryazarlığı Eksikliği 

115

2. Eğitim Hakkına Erişim 

116

3. Aşırı Korumacı Tavırlar 

117

4. Engellilere Karşı Yanlış Tutum, Önyargılar ve Ayrımcılık 

119

5. İstihdamda Yaşanan Engeller 

120

1. İşe Alım Sürecinde Ayrımcılık 

121

1. İşyerinde Uygun Çalışma Koşullarının Sağlanmaması 

121

1. Engelli İstihdamının Teşvik Edilmesi 

121

1. Çalışma Hayatının Devamında Karşılaşılan Sorunlar 

122

1. ENGELLİLERİN KORUNMASINA YÖNELİK DÜZENLEMELER 

124

1. Uluslararası Düzenlemeler 

124

1. İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi 

125

1. Asya–Pasifik Bölgesinde Engelli Bireyler İçin Hakların Gerçeğe Dönüştürülmesine Yönelik Incheon Stratejisi (2013–2022) 

125

1. Avrupa Konseyi Engelli Bireylere İlişkin Eylem Planı (2006–2015) 

126

1. Avrupa Sosyal Şartı 

126

1. Engelliler İçin Fırsat Eşitliği Konusunda Standart Kurallar 

127

2. Ulusal Düzenlemeler 

127

1. Anayasa 

127

1. 4721 sayılı Türk Medeni Kanunu 

128

1. 4857 sayılı İş Kanunu 

130

1. İşverenin Engelli İşçi Çalıştırma Yükümlülüğü 

130

1. 2828 sayılı Sosyal Hizmetler Kanunu 

131

1. 5378 sayılı Engelliler Hakkında Kanun 

132

SÖZÜN KISASI 

132

Yedinci Bölüm

YAŞLILAR

GİRİŞ 

135

1. YAŞLILIK KAVRAMI 

136

1. YAŞLANMA TÜRLERİ 

137

1. Biyolojik yaşlanma 

138

2. Kronolojik yaşlanma 

138

3. Sosyolojik yaşlanma 

138

4. Psikolojik yaşlanma 

138

1. YAŞLILARIN KARŞILAŞTIĞI DEZAVANTAJLI DURUMLAR 

139

1. Fiziksel ve Sağlık Sorunları 

139

2. Psikolojik ve Duygusal Sorunlar 

139

3. Sosyal Sorunlar 

140

4. Ekonomik Sorunlar 

140

5. Bakım ve Konut Sorunları 

140

1. ÇALIŞMA HAYATINDA “YAŞLILIK” 

141

1. İşe Alımda Ayrımcılık 

143

2. İş İlişkisinin Devamında Ayrımcılık 

144

3. İş İlişkisinin Sona Ermesinde Ayrımcılık 

145

1. YAŞLILARA İLİŞKİN ULUSLARARASI VE ULUSAL DÜZENLEMELER 

145

1. ULUSLARARASI DÜZENLEMELER 

145

1. Birleşmiş Milletler (BM) Düzenlemeleri 

147

1. Avrupa Konseyi Düzenlemeleri 

147

1. Avrupa Birliği (AB) Düzenlemeleri 

147

1. Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) Düzenlemeleri 

148

2. ULUSAL DÜZENLEMELER 

148

1. Anayasa 

148

1. 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu 

149

1. 4721 sayılı Türk Medeni Kanunu 

150

1. 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu 

151

1. 2022 sayılı 65 Yaşını Doldurmuş Muhtaç, Güçsüz ve Kimsesiz Türk Vatandaşlarına Aylık Bağlanması Hakkında Kanun 

153

1. 2828 sayılı Sosyal Hizmetler Kanunu 

153

SÖZÜN KISASI 

153

Sekizinci Bölüm

YABANCILAR

GİRİŞ 

157

1. YABANCI KAVRAMI 

158

1. YABANCILIK TÜRLERİ 

159

1. Vatandaşlık Durumuna Göre Yabancı Türleri 

159

1. Genel Yabancılar 

159

1. Türkiye’de Kısa Süreli Kalan Yabancılar 

160

bbb. İş Seyahati veya Ticari Amaçla Gelen Yabancılar 

160

1. Türkiye’de Uzun Süreli Kalan Yabancılar 

161

aaa. İkamet İzni Sahibi Yabancılar 

161

bbb. Çalışma İzni Sahibi Yabancılar 

161

1. Hukuki Statüsüne Göre Yabancı Türleri 

162

1. Çifte Vatandaşlar 

162

1. Vatansızlar (Apatrid – Heimatslos) 

162

1. İkamet İzni Olmayan Yabancılar (Kaçak Yabancılar) 

162

2. Türkiye’de Bulunma Amacına Göre Yabancı Türleri 

163

1. Çalışan Yabancılar (Göçmen İşçiler) 

163

1. Türkiye’de Uzun Süreli İkamet Eden Yabancılar 

163

3. Uluslararası Koruma ve Hukuki Statüsüne Göre Yabancı Türleri 

164

1. Mülteciler 

165

1. Tanım 

165

1. Türkiye’de Mülteci Statüsü 

165

1. Şartlı Mülteciler 

165

1. İkincil Koruma Statüsüne Sahip Yabancılar 

166

1. Geçici Koruma Altındaki Yabancılar 

166

1. YABANCILARIN KARŞILAŞTIĞI SORUNLAR 

167

1. Eğitim Hakkına Erişim Sorunu 

167

1. Kültürel Uyum ve Sosyal Dışlanma 

168

1. Maddi Sorunlar ve Eğitim Sürecine Etkisi 

168

1. Denklik İşlemleri ve Sınıf Uyum Problemleri 

168

2. Sağlık Hizmetlerine Erişim Sorunu 

168

1. Yasal Statü ve Sağlık Hizmetlerine Erişim Engeli 

169

1. Dil Engeli ve Kültürel Uyum Sorunları 

169

1. Ekonomik Engeller ve Tedavi Masrafları 

169

1. Bulaşıcı Hastalıklar ve Aşılama Sorunları 

170

1. Psikolojik ve Ruhsal Sağlık Sorunları 

170

3. Ayrımcılık Sorunu 

171

4. İstihdam Sorunu 

172

1. Türkiye’de Yabancıların Çalışma İzinleri 

174

1. Çalışma İzni Süreci ve Şartları 

175

SÖZÜN KISASI 

176

Dokuzuncu Bölüm

YABANCILAR (ULUSLARARASI VE ULUSAL DÜZENLEMELER)

GİRİŞ 

179

1. ULUSLARARASI DÜZENLEMELER 

180

1. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi 

180

2. Göçmen İşçinin Hukuki Statüsü Hakkında Avrupa Sözleşmesi 

182

3. İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi 

182

4. Mültecilerin Hukuki Durumuna İlişkin Sözleşme 

185

1. ULUSAL DÜZENLEMELER 

187

1. Anayasa 

187

2. 5901 sayılı Türk Vatandaşlığı Kanunu 

187

3. 6458 sayılı Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanunu 

188

4. 6735 sayılı Uluslararası İşgücü Kanunu ve 4817 sayılı Yabancıların Çalışma İzinleri Hakkında Kanun 

189

5. Yabancıların Mülkiyet ve Sosyal Hakları 

190

6. Yabancıların Sosyal Güvenliği 

190

1. Genel Olarak 

190

1. Bağımlı ve Bağımsız Çalışan Yabancıların Sigortalılık Durumu 

191

1. Sağlık Sigortası ve Genel Sağlık Sigortalılığı 

191

1. Emeklilik ve Uzun Vadeli Sigorta Hakları 

192

1. Yabancı İşçilerin Sosyal Güvenlik Haklarıyla İlgili Karşılaştığı Sorunlar 

192

SÖZÜN KISASI 

193

Onuncu Bölüm

AZINLIKLAR

GİRİŞ 

195

1. AZINLIK KAVRAMI 

195

1. AZINLIK TÜRLERİ 

196

1. Dinsel Azınlıklar 

196

2. Dilsel Azınlıklar 

197

3. Etnik Azınlıklar 

197

4. Ulusal Azınlıklar 

197

1. AZINLIKLARIN KARŞILAŞTIĞI DEZAVANTAJLI DURUMLAR 

198

1. Fiziksel Yok Olma Tehlikesi 

198

1. Soykırım ve Kitlesel Şiddet 

199

1. Savaşlar ve İç Çatışmaların Etkisi 

200

1. Zorla Yerinden Edilme ve Göç 

200

1. Çevresel ve Ekonomik Tehditler 

201

2. Kimlik Kaybı ve Asimilasyon 

201

1. Devlet Politikaları ve Zorunlu Asimilasyon 

202

1. Dilsel Asimilasyon ve Anadilin Kaybı 

202

1. Dini ve Kültürel Asimilasyon 

203

1. Ekonomik ve Sosyal Asimilasyon 

203

3. Ayrımcılık 

204

1. Etnik ve Irksal Ayrımcılık 

205

1. Dil Temelli Ayrımcılık 

206

1. Dini Ayrımcılık 

206

1. Sosyo–Ekonomik Ayrımcılık 

206

1. AZINLIKLARIN KORUNMASINA YÖNELİK DÜZENLEMELER 

207

1. Uluslararası Düzenlemeler 

207

1. Genel Olarak 

207

1. Azınlık Haklarına İlişkin Uluslararası Düzenlemeler 

207

1. Birleşmiş Milletler (BM) Çerçevesinde Azınlık Hakları 

207

aaa. 1966 Medeni ve Siyasi Haklar Sözleşmesi (MSHS) 

208

bbb. 1992 BM Azınlık Hakları Bildirgesi 

208

ccc. BM Ayrımcılığın Ortadan Kaldırılması Sözleşmeleri 

209

ddd. BM İnsan Hakları Konseyi ve Azınlık Hakları Özel Raportörlüğü 

209

eee. BM’nin Mülteciler ve Göçmen Azınlıklara Yönelik Çalışmaları 

209

1. Avrupa Konseyi ve Avrupa Birliği Düzenlemeleri 

209

aaa. Avrupa Konseyi Belgeleri 

209

aaaa. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (AİHS) ve Azınlık Hakları 

209

bbbb. Ulusal Azınlıkların Korunmasına İlişkin Çerçeve Sözleşme (1995) 

210

cccc. Bölgesel veya Azınlık Dilleri Avrupa Şartı (1992) 

210

bbb. Avrupa Birliği Belgeleri 

211

aaaa. Kopenhag Kriterleri ve Azınlık Hakları 

211

bbbb. Avrupa Birliği Temel Haklar Bildirgesi 

211

1. Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT) Çalışmaları 

211

aaa. Genel Olarak 

211

bbb. AGİT’in Azınlık Haklarına Yönelik Temel İlkeleri ve Belgeleri 

212

aaaa. 1990 Kopenhag Belgesi 

212

bbbb. 1992 Hedef Belgesi ve Azınlıkların Korunmasına Yönelik Yükümlülükler 

212

2. Ulusal Düzenlemeler 

213

1. Lozan Barış Antlaşması ve Azınlık Hakları 

213

1. Anayasa ve Yasal Çerçevede Azınlık Hakları 

213

SÖZÜN KISASI 

214

Onbirinci Bölüm

ESKİ HÜKÜMLÜLER

GİRİŞ 

215

1. ESKİ HÜKÜMLÜ KAVRAMI 

215

1. ESKİ HÜKÜMLÜLERİN KARŞILAŞTIĞI DEZAVANTAJLI DURUMLAR 

216

1. Dışlanma ve Etiketlenme 

217

2. İşsizlik ve Maddi Zorluklar 

217

3. Sağlık Hizmetlerine Erişim Sorunu 

217

4. Aile ve Sosyal Destek Eksikliği 

218

5. Barınma Sorunları 

218

6. Suç Ortamına Geri Dönme Riski 

218

7. Ruhsal Çöküntü ve Umutsuzluk 

219

1. ESKİ HÜKÜMLÜ İSTİHDAMI 

219

1. ESKİ HÜKÜMLÜLERİN İSTİHDAMINA YÖNELİK DÜZENLEMELER 

221

1. 854 Sayılı Deniz İş Kanunu 

221

2. 4857 Sayılı İş Kanunu 

222

SÖZÜN KISASI 

224

Onikinci Bölüm

DİĞER DEZAVANTAJLI GRUPLAR

GİRİŞ 

225

1. YOKSULLAR 

226

1. Genel Olarak 

226

2. Yoksulluk Türleri 

226

1. Mutlak Yoksulluk 

227

1. Nispi (Göreli) Yoksulluk 

227

1. İnsani Yoksulluk 

227

1. Gelir Yoksulluğu 

227

3. Türkiye’de Yoksullukla İlgili Yasal Düzenlemeler 

228

1. Anayasal Düzenlemeler 

228

1. Türkiye’de Yoksullukla Mücadelede Temel Kanunlar 

228

1. HIV/AIDS TAŞIYANLAR 

230

1. Genel Olarak 

230

2. HIV/AIDS Olanların Karşılaştığı Dezavantajlılık 

231

3. HIV/AIDS ile İlgili Yasal Düzenlemeler 

233

1. Uluslararası Düzenlemeler 

233

1. Birleşmiş Milletler HIV/AIDS Bağlamında İnsan Hakları Rehberi 

234

1. Türkiye’de HIV/AIDS ile İlgili Yasal Düzenlemeler 

235

1. MADDE BAĞIMLILARI 

237

1. Genel Olarak 

237

2. Madde Bağımlılarının Karşılaştığı Dezavantajlılık 

238

3. Madde Bağımlılığı ile İlgili Düzenlemeler 

238

SÖZÜN KISASI 

240

Kaynakça 

241

Kavram Dizini 

245