Dünyada Varlık Fonu Uygulamaları ve Türkiye Varlık Fonu

Prof. Dr. Birol KOVANCILAR

Dr. Abdullah MARUFOĞLU

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ VE TEŞEKKÜR . III

SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ .XIX

TABLOLAR DİZİNİ . XIII

GRAFİKLER DİZİNİ . XV

ŞEKİLLLER DİZİNİ . XVII

İÇİNDEKİLER . V

GİRİŞ  1

BİRİNCİ BÖLÜM

TARİHSEL GELİŞİM PERSPEKTİFİNDEN ULUSAL VARLIK FONLARI VE DEVLET İLE İLİŞKİŞİ

1.1. ULUSAL VARLIK FONU TANIMI VE GELİŞİM SÜRECİ. 6

1.1.1.Ulusal Varlık Fonu Kavramının Doğuşu . 6

1.1.2. Dünya Genelinde Varlık Fonlarının Tarihsel Gelişimi . 8

1.1.2.1. Tarihte İlk Varlık Fonları Kuruluş Süreçleri . 8

1.1.2.2 1950-1970 Dönemi Varlık Fonları . 9

1.1.2.3. 1970-2000 Dönemi: Varlık Fonlarının Dönüşümü . 10

1.1.2.4. 2000-2012 Dönemi ve Modern Varlık Fonları . 14

1.1.2.5. 2012-2023 Dönemi . 17

1.1.3. Ulusal Varlık Fonlarının Genel Amaçları . 20

1.1.4. Ulusal Varlık Fonlarının Yatırım Stratejileri  22

1.1.5. Ulusal Varlık Fonlarını Diğer Fonlardan Ayıran Başlıca Özellikler . 27

1.1.6. Ulusal Varlık Fonlarının Türleri . 30

1.1.6.1. Öncelikli Hedeflerine Göre Varlık Fonları . 31

1.1.6.1.1. Öncelikli Hedefi Kalkınma Olan Varlık Fonları  32

1.1.6.1.2. Öncelikli Hedefi Rezerv Biriktirme Olan Varlık Fonları . 35

1.1.6.1.3. Öncelikli Hedefi Nesiller Arası Tasarruf Olan Varlık Fonları . 35

1.1.6.1.4. Öncelikli Hedefi İstikrar Olan Varlık Fonları  37

1.1.6.1.5. Öncelikli Hedefi Emeklilik Fonuna Katkı Olan Varlık Fonları . 39

1.1.6.2. Varlık Fonların Özelliklerine Göre Sınıflandırılması . 45

1.1.6.2.1. Aktif Büyüklüklerine Göre Fonlar . 45

1.1.6.2.2. Kaynaklarına Göre Fonlar  49

1.1.6.2.3. Şeffaflık Seviyesine Göre Fonlar . 51

1.1.6.3. Coğrafi Dağılımına Göre Varlık Fonları . 53

1.1.6.3.1. Asya-Pasifik Merkezli Fonların Özellikleri . 55

1.1.6.3.2. Ortadoğu ve Afrika Ülkeleri Merkezli Fonların Özellikleri  56

1.1.6.3.3. Avrupa Merkezli Fonların Özellikleri  57

1.1.6.3.4. Kuzey Amerika Merkezli Fonların Özellikleri  58

1.1.6.3.5. Güney Amerika Merkezli Fonların Özellikleri  59

1.1.6.4. Devlet Egemenliği Durumuna Göre Fonlar  60

1.1.6.4.1. Sömürge Sonrası (Postkoloniyal) Varlık Fonları . 61

1.1.6.4.2. Doğal Kaynak Bazlı (Rantiyer) Varlık Fonları  61

1.1.6.4.3. Endüstriyel Kalkınma Odaklı (Üretici) Varlık Fonları  62

1.1.6.4.4. Bölgesel Ekonomik Güç (Territoryal) Varlık Fonları  62

1.1.6.4.5. Sürdürülebilirlik Merkezli (Ahlâki) Varlık Fonları  64

1.2. KÜRESEL KRİZLER PERSPEKTİFİNDEN ULUSLARARASI VARLIK FONLARI VE DEVLET-EKONOMİ İLİŞKİSİ  64

1.2.1. Devletin Rolü ve Ulusal Varlık Fonları ile Olan İlişkisinin Gelişimi . 69

1.2.2. Uluslararası Varlık Fonlarının Küresel Ekonomik Krizlerdeki Rolü ve Etkisi: 2008-2012 Küresel Ekonomik Krizi ve Covid-19 Pandemi Krizi Örneği . 73

1.2.2.1. 2008-2012 Ekonomik Krizinde Varlık Fonlarının Rolü . 74

1.2.2.2. Covid-19 Pandemi Krizinde Varlık Fonlarının Rolü  79

İKİNCİ BÖLÜM

DÜNYADA VARLIK FONU UYGULAMALARI ve BAŞARI ENDEKSLERİ BAĞLAMINDA DEĞERLENDİRİLMESİ

2.1. DÜNYADA VARLIK FONU UYGULAMALARI. 83

2.1.1. Avrupa Ülkelerinin Ulusal Varlık Fonları  86

2.1.1.1. Norveç Varlık Fonu (Devlet Emeklilik Fonu)  88

2.1.1.2. Fransa Varlık Fonu (Bpifrance)  91

2.1.1.3. Rusya Varlık Fonu  92

2.1.2. Amerika Kıtası Ülkelerindeki Varlık Fonları  93

2.1.2.1. AB.D. Varlık Fonları  93

2.1.2.1.1. Alaska Daimi Fonu (APFC) . 93

2.1.2.1.2.Teksas Kalıcı Üniversite Fonu (PUF) . 95

2.1.2.1.3.New Mexico Eyalet Yatırım Konseyi (NMSIC) . 95

2.1.2.2. Kanada Varlık Fonları  97

2.1.2.2.1. Quebec Mevduat ve Yatırım Fonu (CDPQ) . 97

2.1.2.2.2. Alberta Yatırım Yönetimi Fonu (AIMCO) ve Alberta Miras Tasarruf Güven Fonu (AHSTF)  97

2.1.2.3. Şili Emeklilik Rezerv Fonu (PRF)  99

2.1.3. Asya ve Uzak Doğu Ülkelerindeki Ulusal Varlık Fonları  101

2.1.3.1. Çin Yatırım Fonu (CIC)  102

2.1.3.2. Avustralya Gelecek Fonu (FF) . 104

2.1.3.3. Singapur Ulusal Varlık Fonları (Temasek ve GIC)  104

2.1.3.4. Malezya Ulusal Varlık Fonu (1MDB)  106

2.1.4. Ortadoğu ve Afrika Ülkelerinin Ulusal Varlık Fonları . 107

2.1.4.1. Katar Ulusal Varlık Fonu (QIA) . 108

2.1.4.2. Birleşik Arap Emirlikleri Ulusal Varlık Fonları (ADIA)  109

2.1.4.3. Suudi Arabistan Ulusal Varlık Fonu (PIF) . 110

2.1.4.4. Kuveyt Ulusal Varlık Fonu (KIA)  111

2.1.4.5. Bahreyn Ulusal Varlık Fonu (MHC)  111

2.1.4.6. İran Varlık Fonu (NDF)  112

2.1.4.7. Cezayir Varlık Fonu (RRF)  113

2.1.4.8. Libya Varlık Fonu (LIA)  114

2.1.4.9. Nijerya Varlık Fonu (NSIA) . 114

2.2. Başarılı Ulusal Varlık Fonlarının Anatomisi: Işık ve Gölge - Küresel İlkeler Açısından Değerlendirilmesi  115

2.2.1.Ulusal Varlık Fonlarının Işık Tutan ve Gölge Düşüren Yönleri  115

2.2.1.1.Ulusal Varlık Fonlarının Işık Tutan Yönleri  116

2.2.1.2. Ulusal Varlık Fonlarının Gölge Düşüren Yönleri . 120

2.2.2. Başarılı Ulusal Varlık Fonlarının Ortak Özellikleri  124

2.2.2.1.Stratejik Planlama  125

2.2.2.2. Uzman Yönetim  126

2.2.2.3. Esneklik  126

2.2.2.4. Risk Yönetimi . 127

22.2.5. Şeffaflık ve Denetim Etkinliği . 128

2.2.2.6. Hedeflerin Uzun Vadeli Olarak Belirlenmesi . 129

22.2.7. İnovasyona Öncelik Verilmesi . 130

2.2.3. IFSWF ve Santiago İlkeleri: Ulusal Varlık Fonları İçin Uluslararası Yol Haritası  131

2.2.3.1.Uluslararası UVF Çalışma Grubu (IFSWF). 132

2.2.3.2. Santiago İlkeleri  135

2.3. Ulusal Varlık Fonlarının Başarı Endeksleri  144

2.3.1. Linaburg-Maduell Şeffaflık Endeksi . 145

2.3.2. GSR Skor Tablosu  151

2.3.3. Truman - Dawson Derecelendirmesi  155

2.3.4. Santiago Uyum Endeksi (GeoEconomica Derecelendirmesi)  161

2.3.5 UVF’lerin İdare Puanı Endeksi  163

2.3.6. UVF’lerin Kaufmann, Kraayand Mastruzzi Göstergesi Açısından İncelenmesi . 166

2.3.7. Varlık Fonlarının Kredi Notu Başarısı  171

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

TÜRKİYE VARLIK FONU ve KAMU MALİ SİSTEMİNE ETKİLERİNİN İNCELENMESİ

3.1. TARİHSEL SÜREÇTE TÜRKİYE’DE FON UYGULAMALARI . 173

3.1.1. 1923-1950 Dönemi . 174

3.1.2. 1950-2000 Dönemi . 175

3.1.3. 2000 Sonrası Bütçe Dışı Fonlar  177

3.2. VARLIĞA DAYALI BİR KALKINMA FONU OLARAK TÜRKİYE VARLIK FONU . 177

3.2.1. Türkiye Varlık Fonu'nun Kuruluş Sürecinde, Türkiye Ekonomisinin Ekonomik ve Siyasi Durumu  178

3.2.2. TVF’nin Kuruluş Nedenleri & Stratejik Amaçları & Kaynakları  181

3.2.2.1. TVF Kuruluş Nedenleri  182

3.2.2.2. Stratejik Amaçlar ve Bu Doğrultuda Atmış Olduğu Adımlar  185

3.2.2.2.1. Fon Portföyündeki Varlıkların Değerinin Arttırılması . 185

3.2.2.2.2. Yurt İçindeki Stratejik Yatırımlara Sermaye Sağlamak . 186

3.2.2.2.3. Türkiye’nin Yurt Dışı Stratejisini ve Rekabetçi Şirketlerini Destekleyen Yatırımlar Yapmak  188

3.2.2.2.4. Finansal Piyasalarda İyileşme ve Derinleşmeyi Desteklemek  189

3.2.2.3. TVF’nin Stratejik Kaynakları . 190

3.2.2.3.1. Finansman Açısından . 190

3.2.2.3.2. Kurumsal Yönetim Açısından  191

3.2.2.3.3.İlke ve Değerler Açısından . 192

3.2.2.3.4. İnsan Kaynağı  192

3.2.3. TVF’nin Organizasyon Yapısı  193

3.2.4. TVF’nin Finansal ve Yönetimsel Ana İlkeleri  196

3.2.4.1. Profesyonel Yönetim  196

3.2.4.2. Şeffaflık ve Hesap Verilebilirlik . 198

3.2.4.3. Performans Odaklılık  198

3.2.4.4. Sürdürülebilirlik  199

3.2.4.5. Risk Yönetimi ve Hesap Verebilirlik  201

3.2.5. TVF’nin Finansman Kaynakları, Portföyü ve Portföyün Değerlendirilmesi . 202

3.2.5.1. TVF’ye Devredilen Başlıca Şirketler ve Kararname Devirleri  203

3.2.5.2. TVF’nin Finansal Hizmetler Sektöründeki Faaliyetlerinin Değerlendirilmesi  209

3.2.5.3. TVF’nin Enerji Sektöründeki Faaliyetlerinin Değerlendirilmesi  210

3.2.5.4. TVF’nin Ulaştırma ve Lojistik Sektöründeki Faaliyetlerinin Değerlendirilmesi  212

3.2.5.5. Teknoloji ve Telekom Sektöründeki Faaliyetlerinin Değerlendirilmesi  212

3.2.5.6. TVF’nin Tarım ve Gıda Sektöründeki Faaliyetlerinin Değerlendirilmesi  214

3.2.5.7. TVF’nin Madencilik Sektöründeki Faaliyetlerinin Değerlendirilmesi  215

3.2.5.8. TVF’nin Lisans Sektöründeki Faaliyetlerinin Değerlendirilmesi  216

3.2.5.9. TVF’nin Gayrimenkul Sektöründeki Faaliyetlerinin Değerlendirilmesi  217

3.3. TVF’DEKİ DENETİM SÜRECİNİN ŞEFFAFLIK ve DEMOKRASİ BAĞLAMINDA DEĞERLENDİRİLMESİ . 218

3.4. TVF’YE DEVREDİLEN ŞİRKET PORTFÖYLERİNİN GELİŞİMİNİN DEĞERLENDİRMESİ. 222

3.5. TVF’NİN DİĞER ULUSAL UVF’LER AÇISINDAN KARŞILAŞTIRILMASI  234

3.5.1. TVF ve Diğer Varlık Fonlarının Kaynak Bakımından Karşılaştırılması  235

3.5.2. TVF ve Diğer Varlık Fonlarının Sahip Olmuş Oldukları Varlık Miktarına Göre Karşılaştırılması  236

3.5.3. TVF ve Diğer Varlık Fonlarının Denetim ve Şeffaflık Bakımından Karşılaştırılması  236

3.5.4. TVF ve Diğer Varlık Fonlarının Amaçları Bakımından Değerlendirilmesi . 239

3.6. TVF UYGULAMALARININ KAMU MALİ SİSTEMİNE ETKİLERİNİN İNCELENMESİ . 243

3.6.1. TVF’nin Kamu Mali Sistemine Etkisinin Makro Göstergeler Açısından İncelenmesi  245

3.6.1.1. TVF’nin Ekonomik Büyüme ve Kalkınma Açısından İncelenmesi . 246

3.6.1.1.1. TVF’nin Ekonomik Büyüme Açısından İncelenmesi  247

3.5.1.1.2. TVF’nin Ekonomik Kalkınma Açısından İncelenmesi  252

3.6.1.2. TVF’nin Mali Disiplin ve Mali Şeffaflık (Saydamlık) Açısından İncelenmesi  256

3.6.1.3. TVF’nin Ekonomik İstikrar ve Kaynak Dağılımı Açısından İncelenmesi . 258

3.6.1.4. TVF’nin Döviz Kuru, Ödemeler Dengesi ve Cari Denge Açısından İncelenmesi  263

3.6.1.5. TVF’nin Emeklilik Sistemi Açısından İncelenmesi . 269

3.6.1.6. TVF’nin Küresel Perspektiften Devlet Güvenliği ve Politik İlişkiler Bağlamında İncelenmesi 271

3.6.2. TVF’nin Kamu Mali Sistemine Etkisinin Para Politikası Açısından İncelenmesi . 278

3.6.2.1 TVF’nin Fiyat İstikrarı Açısından İncelenmesi . 278

3.6.2.2. TVF’nin Faiz İstikrarı Açısından İncelenmesi  280

3.6.2.3. TVF’nin İstihdam Artışı Açısından İncelenmesi  281

3.6.2.4. TVF’nin Finansal Sistem Açısından İncelenmesi . 283

3.6.3. TVF’nin Kamu Mali Sistemine Etkisinin Maliye Politikası Açısından İncelenmesi . 287

3.6.3.1. TVF’nin Kamu Harcamaları Açısından İncelenmesi  288

3.6.3.2. TVF’nin Kamu Gelirleri Açısından İncelenmesi  292

3.6.3.3. TVF’nin Borçlanma Politikası Açısından İncelenmesi . 295

3.6.3.4.TVF’nin Bütçe ve Mali Disiplin Açısından İncelenmesi . 299

3.7. TVF ve Kamu Mali Sistemi İlişkisi Üzerine Uyarılar ve Öneriler . 303

3.7.1. Uluslararası Standartlar ve İş Birlikleri . 304

3.7.2. Ekonomik Etki ve Kalkınma Hedefleri . 305

3.7.3. Borçlanma ve Risk Yönetimi  309

3.7.4. Vergi Muafiyetleri ve Rekabet Koşulları  311

3.7.5. Stratejik Planlama ve Yönetim 313

3.7.6. Denetim Mekanizmaları  318

3.7.7. Şeffaflık ve Hesap Verebilirlik . 319

3.7.8. Bütçe ve Mali Disiplin  321

3.7.9. Politik ve Ulusal Güvenlik  323

3.7.10. Mali Kural Önerileri . 326

SONUÇ . 329

KAYNAKÇA  337

Ek 1: 2024 GSR Skor Tablosu  359

ÖZGEÇMİŞ  360