Avrupa Hukukuna Uyum Süreci Açısından Türk Hukukunda Siyasal Parti Yasakları

"AVRUPA HUKUKUNA UYUM SÜRECİ AÇISINDAN TÜRK HUKUKUNDA SİYASAL PARTİ YASAKLARI



Ekrem Ali AKARTÜRK



İki Yanı Keskin Bıçak: Demokrasilerde Partiler Kapatılabilir Mi?



Sunuş

Siyasi Partiler Günümüz Demokrasilerinin Vazgeçilmez Kurumları, Başka Bir İfadeyle ""Olmazsa Olmazlartdır. Bir Toplumun Siyasal Örgütlenmesinde İnsan Vücudundaki Damarların İşlevini Görürler. Sosyalden Siyasala, Toplumdan Devlete Taşıyıcı, Katalizör Kurumlardır. Seçimlerde Aday Gösterirler Ve Seçmenlerin Adayları Tanımasına Yardımcı Olurlar. Çoğunluğu Elde Eden Parti İktidar Olur Ve Ülkeyi Yönetirken; Diğer Partiler Muhalefet Olarak Onu Denetler Ve Gelecek İçin İktidara Hazırlanır. Böylece Temsili Demokrasilere İşlerlik Kazandırırlar.

Siyasi Partilerin Önemli İşlevlerinden Biri De Toplumdaki Dağınık Fikir, Görüş Ve Eğilimlere Açıklık Getirmektir. Bu Doğrultuda Kamuoyunu Bilgilendirirler, Belirsizlikleri, Kararsızlıkları Giderirler; Farklı Görüşleri Toparlayıp, Değişik Sosyal Grupların Çıkarlarını Bağdaştırarak Birbirine Kaynaştırırlar. Toplum İçinde Birleştirici, Bütünleştirici, Eğitici İşlev Görürler. Geleceğin Yönetici Kadrolannı Yetiştiren Birer Siyaset Okulu Gibidirler.

Demokrasilere İşlerlik Kazandırmaları Nedeniyle, Siyasi Partilerin Gelişme Süreci Doğal Olarak Demokrasinin Gelişme Süreci İle Paralellik Gösterir. Tıpkı Çağdaş Demokrasiler Gibi Siyasi Partiler De 18. Yüzyılda Filizlenmiş, 19. Yüzyılda Serpilmiş, 20. Yüzyılda Da Kurumsallaşmışlardır. Anayasa Hukuku Bakımından 20. Yüzyıla Damgasını Vuran Kurumlardan Biri Anayasa Mahkemesi Diğeri De Siyasi Partiler Olmuştur. Bu İki Kurum, Yazılı Anayasa Kurallarının Yanında Siyasal Sistemin İşleyişinin Asıl Belirleyicisi Olmuşlardır. Ünlü Siyaset Bilimcisi M. Duverger Siyasi Partilerin Bu Rolünü Şöyle İfade Etmiştir: ""Klasik Anayasa Hukukunu Bilen, Fakat Partilerin Rolünü Bilmeyen Bir Kimse, Çağdaş Siyasi Rejimler Hakkında Yanlış Bir Görüş Sahibidir; Partilerin Rolünü Bilen,

V

Ama Klasik Anayasa Hukukunu Bilmeyen Bir Kimse İse, Çağdaş Siyasi Rejimler Hakkında Eksik Ama Doğru Görüş Sahibi Olur."" Bu Nedenle, Siyasi Partilerin Demokratik Değerlerle Kökleşip Kurumsallaşması İle Demokrasinin Sağlıklı İşleyişi Arasında Bir Koşutluk, Paralellik Vardır. Kökleri Yüz Yılı Aşan Ve Demokratik Değerleri Özümsemiş Bir Parti Yapılanmasının Olduğu Ülkelerde Demokrasinin De Sağlıklı İşlemesi Bu Durumun Açık Göstergesidir.

Siyasi Partilerin Demokrasi Ve Siyasal Sistemin İşleyişindeki Bu Önemi, Doğal Olarak Madalyonun Öbür Yüzünü De İçinde Barındırmaktadır. O Da Demokrasiyi Özümseyememiş Bir Siyasi Parti Yapılanmasının Olduğu Ülkelerde, Bu Partilerin Demokrasiyi Yok Etmeye Kadar Varabilecek Boyutlarda Tehlikeli Olabilmeleridir. Ünlü Fransız Kamu Hukukçulanndan G. Vedel Bu Tehlikeyi, ""Demokrasi Siyasi Partiler Olmaksızın Yaşayamaz, Ancak Siyasi Partiler Yüzünden De Son Bulabilir"" İfadeleriyle Vurgulamıştır. Nitekim, 20. Yüzyılın İlk Yansında Avrupa Bu Süreci Fiilen Yaşamıştır. Başta Almanya Olmak Üzere Avrupa'da Birçok Ülke Demokratik Rejimlerden Faşist Rejimlere Sürüklenirken, Totaliter Hedeflere Ulaşmak İçin Demokrasiyi Kullanan Siyasi Partiler, Bu Sürecin Temel Aktörleri Olmuşlardır. Bunun İçindir Ki, 2. Dünya Savaşı Sonrası Anayasalarında Çoğulcu, Özgürlükçü Demokrasileri Totaliter Rejim Ve Hedeflere Karşı Korumak İhtiyacı Duyulmuş; Bu Amaçla Bir Yandan Anayasa Mahkemeleri Kurulurken, Bir Yandan Da Siyasi Partilere Anayasal Statü Verilmiştir. Böylece, Siyasi Partiler Rejimi Anayasayla Düzenlenmek Suretiyle, Demokrasilerin Vazgeçilmez Kurumlan Özelliklerine Uygun Güvenceye Kavuşturulurken, Demokrasiye Zarar Vermeleri De Önlenmek İstenmiştir. Koruyucu Ya Da Mücadeleci Demokrasi Kavranılan Bu Anlayışı İfade Eder.

Bu Doğrultuda Günümüz Çoğulcu, Özgürlükçü Demokrasileri Kendilerini Koruyucu Yapılanma Veya Kurumlara Da Sahiptirler. Fransa Gibi Açık Demokrasi Olarak Bilinen Ülkelerde, Bu Koruma Demokratik Değerleri Özümsemiş Köklü Parti Yapılanmaları, Demokratik Değerlere Sahip Çıkan Sivil Toplum Örgütleri Ve Bilinçli Kamuoyu Desteği İle Sağlanırken; Almanya Gibi Bazı Ülkelerde, Bunun Yanında Çoğulcu, Özgürlükçü Demokratik Rejimi Koruma Amaçlı, Anayasa İle Öngörülen Parti Yasaklamalan Rejiminden De Yararlanılmaktadır.

Vı

Siyasi Partilerin Uyacakları Esasları Anayasa İle Belirlemek Ve Bu Esaslara Uymayan Partilere Karşı Bir Yasaklama Rejimi Öngörmek; Dolayısyla Özgürlükçü Demokrasiyi Ve Anayasanın Kurduğu Temel Yapıyı Hukukla Korumak, Kuşkusuz Daha Güven Verici Bir Yaklaşımdır. Böyle Bir Yaklaşımın Temelinde Ya Almanya Örneğinde Olduğu Gibi Mazisindeki Acı Tecrübeleri Tekrarlamamak Ya Da Siyasi Partileri Kök-Leşmemiş, Demokrasiyi Henüz Özümseyememiş Ülkelerde Olduğu Gibi Demokrasinin Ve Anayasal Yapımn Temel Değerlerinde Uzlaş Amama Endişesinin Yarattığı Hukukla Korunma Dürtüsü Yatar. Bu Nedenle, Ülkelerin Siyasi Partiler Rejimi, Demokratik Değerleri Özümseme Ve Anayasal Yapının Temelleri Üzerinde Uzlaşma Derecesi İle Paralellik Gösterir. Bu Konuda Sorun Yaşamayan Ülkeler, Siyasi Partiler Rejimi Bakımından Serbestliği Tercih Ederken; Sorunlu Ülkeler Bu Sorunlarının Boyutlarına Paralel Olarak Sınırlayıcı Ya Da Yasaklayıcı Olurlar. Bunun İçindir Ki, Her Ne Kadar Ulusalüstü Hukukta Ortak Standartlar Koyma Çabası Varsa Da, Bu Konu Ülkelerin Siyasi Partiler Rejimini Birbiriyle Mukayase Etmeye Ya Da Örneklemeye Çok Da Elverişli Değildir.

Genç Meslektaşım Ekrem Ali Akartürk, Anayasa Hukukunun Böylesine Önemli, Bir O Kadar Da Dinamik Ve Karmaşık Bir Konusunda Tez Yazmayı Üstlendi. Benim De Danışmanlığını Yaptığım Bu Çalışma, 2002 Yılında Tamamlanarak Jüri Tarafından Doktora Tezi Olarak Kabul Edildi. Üç Bölümden Oluşan Tezde, Parti Yasaklama Rejimi Birinci Bölümde Karşılaştırmalı Hukuk, İkinci Bölümde Türkiye Bakımından Ele Alınırken, Üçüncü Bölümde İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi Ve Türk Anayasa Mahkemesinin İçtihattan Çerçevesinde İrdelenmektedir. Dolayısıyla, Tezde Siyasi Partiler Rejimi, Hem Teori Ve Pozitif Hukuk, Hem De İçtihadi Hukuk Yönüyle Bütüncül Olarak İncelenmektedir.

Siyasi Partileri Kökleşememiş, Demokrasinin Alt Yapısını Oluşturan Cumhuriyetin Temel İlke Ve Değerlerini Henüz Özümseyememiş Olan Türkiye'de, Siyasi Partilerin Faaliyetlerini Anayasayla Sınırlayarak, Hukukla Korumaya İhtiyaç Duyulmasını Yadırgamamak Gerekir. Türkiye Cumhuriyetinin 600 Yıllık Saltanatlı-Hilafetli, Çokuluslu Bir İmparatorluğun Toprakları Üzerinde Kurulduğu Ve Çok Partili Demokrasiye Geçişin Yarım Yüzyıllık Bir Geçmişi Olduğu Gerçeği De Bu Tercihi Haklılaştıran Bize Özgü Özelliklerdir. Nitekim, Türkiye'de Siyasi Parti

Vıı

Kapatmalarının Üniter Yapıyı Ve Laik Cumhuriyeti Koruma Dürtüsünde Odaklanması Bu Zorlayıcı İhtiyacın Göstergeleridir. Keza, Siyasi Parti Kapatma Sicilinin Avrupa'da Örneği Olmayan Boyutlarda Kabarık Olması Da Ancak Bu Şekilde Açıklanabilir.

Dr. Ekrem Ali Akartürk'ün Bu Tezi Yazdığı Yıllarda, Anayasa Mahkemesinin Gündeminde Siyasi Parti Kapatma Davaları Vardı. Bugün De Mahkemenin Gündeminde Siyasi Parti Kapatma Davaları Var. Dr. Akartürk Tezini Güncelleştirerek Yayımlamakla Bu Konuda Geniş Kitleleri Bilgilendirmiş Ve Aydınlatmış Olmaktadır. Kendisini Bir Kez Daha Kutluyor, Basanlar Diliyorum.

Prof. Dr. Necmi Yüzbaşıoğlu

Ortaköy, Haziran 2008

Vııı

İçindekiler

Kısaltmalar...Xvıı

Giriş...1

Birinci Bölüm

Karşılaştırmalı Hukukta Siyasal Parti

Yasaklama Rejimi

Siyasal Partilerin Tarihsel Gelişimi, Tanımı Ve İşlevleri...6

Avrupa Ve Abd'de Siyasal Partilerin Doğuşu Ve Gelişimi...6

-Amerika Birleşik Devletleri (Abd)...7

-Partilerin Doğuşu...7

Partilerin Yasaklanması...9

İngiltere...12

Almanya...15

Fransa...20

Siyasal Partilerin Tanımı Ve İşlevleri...21

Tanım...21

Öğretide Tanım Sorunu...21

Yasal Düzenlemelerde Tanım...25

Federal Almanya Ve Portekiz...25

Türkiye...26

Siyasal Partilerin İşlevleri...27

Demokratik Teori Açısından Siyasal Partilerin Yasaklanması...30

Geleneksel Liberal Anlayış : ""Devletin İdeolojik Yansızlığı"" Tezi...32

Militan Demokrasi Anlayışı: ""Özgürlük Düşmanlanna Özgürlük Tanınamaz""...34

Değerlendirme...37

Başlıca Avrupa Ülkelerinde Parti Yasaklama Rejimi...40

Federal Almanya...41

Partilerin Anayasal Konumu...41

Anayasaya Aykırı Partilerin Yasaklanması...43

Yasaklama Nedenleri...43

Parti Yasağına İlişkin Davanın Özellikleri...48

Yasaklama Yetkisi...48

Dava Açma Yetkisi...48

Yargılama Usulü...50

Parti Yasağına İlişkin Kararın Hukuksal Sonuçları...51

Partinin Kapatılması...51

İkame Örgüt Yasağı (Ersatzorganisationsverbot) ...53

Malvarlığına El Koyma...54

Milletvekilliğinin Düşürülmesi...56

Yasaklanan Partiler...58

Srp'nin Yasaklanması...58

Kpd'nin Yasaklanması...62

Npd'nin Yasaklanması Süreci Ve Ajan Parti Yöneticileri Skandali...64

Npd'nin Kapatılması Talebi (Verbotsantrag)...67

Davanın Skandala Dönüşmesi: Ajan-Provokatör Parti Yöneticileri...69

Yüksek Mahkemenin Karan: ""İki Yanı Keskin Bıçak""...72

Karann Analizi: Hukuk Devletine

""Evet""; Devletin Hukukuna ""Hayır""...75

Diğer Avrupa Ülkeleri...78

Fransa'da Parti Yasağı Sorunu...78

Partilerin Anayasal Statüsü...78

Parti Yasağı Sorunu...79

İtalya...82

Partilerin Anayasal Statüsü...83

Parti Yasağı Sorunu...84

Portekiz...85

Partilerin Anayasal Statüsü...85

Partilerin Yasaklanması...87

Avrupa Ortak Siyasal Partiler Hukukunun

Temellendirilmesi...88

Ab Ölçeğinde Siyasal Parti Kavramına Geçiş...89

Avrupa Siyasal Partilerinin Anayasal Konumu Hakkında Kurumlar Komitesinin Raporu Ve

Avrupa Parlamentosu Kararı ...89

İkinci Kuşak Partiler Hukukuna Geçiş...95

""Venedik Komisyonu""Nca Geliştirilen İlkeler...100

Komisyonun Kuruluşu Ve İşlevi...100

""Partilerin Yasaklanması, Kapatılması Ve Benzer Önlemler Hakkında"" Komisyonca

Belirlenen İlkeler...101

İkinci Bölüm Türk Hukukunda Parti Yasaklama Rejimi

1982 Anayasası'na Değin Partilerin Hukuksal Konumu Ve Tarihsel Gelişimi...105

27 Mayıs 1960 Öncesi Dönem...105

Osmanlı Dönemi...105

Tek Partili Dönem...108

Çok Partili Dönem...110

1961 Anayasası Dönemi...114

Partilerin Anayasal Konumu...114

Yasaklama Nedenleri...116

Kapatılan Partiler...117

Türkiye İşçi - Çiftçi Partisi...117

Milli Nizam Partisi...118

Türkiye İleri Ülkü Partisi...120

Türkiye İşçi Partisi...120

Türkiye Emekçi Partisi...122

12 Eylül 1980 İhtilalinin Partilere Yaklaşımı...124

1982 Anayasası Ve 1995 Değişikliğine Göre Partilerin Anayasal Konumu Ve Yasaklanması...126

1995 Anayasa Değişikliğinin Partiler

Açısından Önemi...127

Demokratikleşme Ve Siyasal Katılım

Yollarının Genişletilmesi...127

Siyasal Parti Yasaklan Ve Kapatma...131

Parti Kapatma Nedenlerinde ""Sınırlılık Tezi""... 133

Parti Kapatma Rejiminde Değişiklikler...136

Yasak Olmaktan Çıkarılan Ya Da Somutlaştırma Yoluyla Daraltılan Yasaklar ...137

Parti Kapatma Rejiminde Yenilikler...141

Parti Kapatmanın Hukuksal

Sonuçlarında Değişiklikler...143

Partilerin Anayasal Statüsü...144

Tanım...144

Kuruluş Serbestliği Ve Üyelik...146

Partilerin Niteliği Ve Örgütlenmesi...149

Parti Ayrıcalıkları...151

Anayasadan Kaynaklanan Yasaklama Nedenleri...153

Demokratik Devlet Düzeninin Korunması...156

""Demokratik Devlet""...156

Sınıf Veya Zümre Diktatörlüğü Kurma Amacı...160

Ulusal Egemenlik İlkesinin Korunması...164

İnsan Hakları, Eşitlik Ve Hukuk Devleti İlkelerinin Korunması...166

Devletin Laik Niteliğinin Korunması...172

Atatürk İlke Ve İnkılaplarının Korunması...178

Dib'nin Yerinin Korunması...183

Devletin Temel Düzenini Din Kurallarına Dayandırma Amacı...189

Milli Devlet Niteliğinin Korunması...191

Devletin Ülkesi Ve Milletiyle Bölünmez Bütünlüğünün Korunması...191

Azınlık Yaratma Yasağı...198

Bağımsızlığın Korunması...205

Suç İşlenmesini Teşvik Yasağı...207

Spy'de Öngörülen Diğer Yasaklar...209

4445 Sayılı Yasa İle Yürürlükten Kaldırılan

Diğer Parti Yasaklan ...210

Kapatma Yaptınmına Bağlanmayan Diğer Parti Yasakları: İhtar Yoluyla Devlet Yardımından Yoksun Bırakma ...211

Anayasaya Aykırı Hale Gelen Parti Yasakları ...219

Zımni İlga Konusu Parti Yasakları...222

Yargılama Süreci Ve Kapatma Karanmn Etki Ve Sonuçları...224

Parti Kapatmada İzlenen Yöntem Ve S Üreç...224

Dava Yetkisi ...224

Dava Açma Yetkisi...225

Davaya Bakmakla Görevli Mahkeme...227

Yargılama Usulü...229

Kapatma Karanmn Etki Ve Sonuçlan...233

Kesin Hüküm Etkisi Ve Bağlayıcılık...233

Tüzel Kişiliğin Sona Ermesi Ve Yeniden Kurulamama...234

Ceza Kovuşturmasına Etkisi...238

Malvarlığının Hazineye Devri...241

Milletvekilliğinin Düşürülmesi Ve Siyasal

Faaliyetin Sınırlanması...242

Milletvekili Olmayan Parti Mensupları Açısından...242

Milletvekili Parti Mensupları Açısından...245

Ilıcak/Türkiye Davası...246

Üçüncü Bölüm

Anayasa Mahkemesi Ve İnsan Hakları Avrupa

Mahkemesi Kararlarında Parti Yasakları Ve

Sorunların Aşılmasın A Yönelik Arayışlar

Anayasa Mahkemesi Ve İham Kararlarında

Parti Yasaklan...249

Karşılaştırmalı Örnek Kararlar...249

Tbkp Kararı...249

Anayasa Mahkemesi Karan...249

İham Karan...252

Sosyalist Parti Karan...255

Anayasa Mahkemesi Kararı...255

İham Kararı...259

Özgürlük Ve Demokrasi Partisi (Özdep) Kararı...261

Anayasa Mahkemesi Karan...261

İham Kararı...264

Refah Partisi Kararı...265

Anayasa Mahkemesi Kararı...265

İham Kararı...267

Temel Yaklaşım Farklılıkları...271

Uygulanan Normların Çatışmasından Kaynaklanan Farklar...272

Anlayış Ve Yoruma Dayalı Yaklaşım Farklılıklan...277

İham'ın Refah Partisi Karan İle Ortaya

Koyduğu Yaklaşım Üzerine Bazı Saptamalar...281

Sorunların Aşılmasına Yönelik Arayışlar...285

Anayasal Düzenin İhas İle Uyumlandrnlması...285

İhas'in Normatif Değerinin Açıkça Belirlenmesi...287

Spy'de Öngörülen Ve Anayasaya

Dayanmayan Yasakların Ayıklanması...288

Yargılamanın Yenilenmesi Yolu...290

Tüzük Ve Programa Dayalı Aykınlık İle Eyleme Dayalı Aykırılık ...294

Tüzük Ve Programa Dayalı Aykınlık...295

Eyleme Dayalı Aykırılık: ""Odak Olma""

Halinin Saptanması...296

Parti Kapatma Dışında Demokratik Ve Orantılı Yaptmmlara İlişkin Ara Modellerin Geliştirilmesi...301

Parti Kapatma Yaptırımının Nihai Ve

İstisnai Niteliği...301

Orantılı Yaptınm Modellerin Geliştirilmesi...302

Sonuç...307

Kaynaklar

"