Prof. Dr. Ergin ERGÜL
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ 5
SUNUŞ 9
İÇİNDEKİLER 13
KISALTMALAR . 23
BİRİNCİ BÖLÜM
KAVRAMLAR VE İLKELER
1.1. İNSAN HAKLARI VE BAĞLANTILI KAVRAMLAR .25
1.1.1. Hak 25
1.1.2. Hürriyet . 25
1.1.3. Ödev 26
1.1.4. İnsan Hakları 29
1.1.5. İnsan Onuru. 31
1.1.6. Kamu Hürriyetleri 32
1.1.7. Temel Hak ve Hürriyetler 33
1.2. İNSAN HAKLARININ ÖZELLİKLERİ 34
1.2.1. Doğuştan Kazanma ve Evrensellik. 35
1.2.2. Vazgeçilemezlik ve Devredilemezlik 36
1.2.3. Bölünmezlik ve Bağlantılı Olma. 36
1.2. 4. Eşitlik ve Ayrımcılık Yapmama. 37
1.2.5. Katılım . 38
1.2.6. Devlete Karşı İleri Sürülebilme 38
1.2.7. Hesap Verebilirlik ve Hukukun Üstünlüğü. 41
1.3. İNSAN HAKLARININ SINIFLANDIRILMASI.41
1.3.1. Jellinek’in Üçlü Haklar Sınıflandırması. 41
1.3.1.1. Negatif Statü Hakları 42
1.3.1.2. Pozitif Statü Hakları 42
1.3.1.3. Aktif Statü Hakları 43
1.3.2. Kuşaklar Sınıflandırması 43
1.3.2.1. Birinci Kuşak Haklar 43
1.3.2.2. İkinci Kuşak Haklar . 44
14 İçindekiler
1.3.2.3. Üçüncü Kuşak Haklar 44
1.3.2.4. Dördüncü Kuşak Haklar 45
1.3.3. Özgürlük, Eşitlik ve Usuli Nitelik Taşıyan Haklar Ayrımı .45
1.3.4. Mutlak Haklar ve Sınırlanabilen Haklar45
1.3.5. Medeni ve Siyasi Haklar ile Ekonomik ve Sosyal Haklar.45
1.3.6. Bireysel ve Kolektif Haklar .46
1.3.7. 1982 Anayasasının Sınıflandırması.46
1.3.7.1. Kişinin Hakları ve Ödevleri 46
1.3.7.2. Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler.47
1.3.7.3. Siyasi Haklar ve Ödevler .47
İKİNCİ BÖLÜM
İNSAN HAKLARI HUKUKU VE KAYNAKLARI
2.1. İNSAN HAKLARI HUKUKU51
2.1.1. Tanım .51
2.1.2. Tarihi Gelişimi 52
2.2. İNSAN HAKLARI HUKUKU DERSİ55
2.3. KAYNAKLAR .57
2.3.1. Ulusal Kaynaklar.59
2.3.1.1. Anayasalar 60
2.3.1.2. Kanun Düzeyindeki Kaynaklar.64
2.3.1.3. Kanun Altı Düzeydeki Kaynaklar .65
2.3.1.4. İçtihatlar66
2.3.2. Uluslararası Kaynaklar69
2.3.2.1. Evrensel Kaynaklar: BM Bildirgesi ile Sözleşmeleri.71
2.3.2.1.1. İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi (İHEB) 71
2.3.2.1.2. BM Medeni ve Siyasi Haklar Sözleşmesi.76
2.3.2.1.3. Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar
Sözleşmesi 78
2.3.2.2. Bölgesel Kaynak: Avrupa Konseyi ve AİHS 84
2.3.2.2.1. Avrupa Konseyi (AK) .84
2.3.2.2.2. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (AİHS) .85
2.3.2.3. Diğer Bölgesel Kaynaklar 90
2.3.2.3.1. Amerikan Devletler Örgütü (ADÖ) ve
Amerikan İnsan Hakları Sözleşmesi 90
İçindekiler 15
2.3.2.3.2. Afrika İnsan ve Halkların Hakları Şartı 92
2.3.2.3.3. İslam İşbirliği Teşkilatı ve İİT İnsan Hakları
Kahire Bildirgesi . 94
2.3.2.4. Ulusüstü Kaynak: Avrupa Birliği ve Temel Haklar Şartı 96
2.3.3. Mahkeme İçtihatları 101
2.3.4. Doktrin . 103
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
İNSAN HAKLARI KORUMA MEKANİZMALARI
3.1. ULUSAL MEKANİZMALAR . 109
3.1.1. Genel Olarak 109
3.1.2. Yargı Dışı Mekanizmalar 111
3.1.2.1. TBMM Dilekçe Komisyonu . 112
3.1.2.2. Bilgi Edinme ve Değerlendirme Kurulu (BEDK) 114
3.1.2.3. Kamu Denetçiliği Kurumu (KDK) 116
3.1.2.4. Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu (TİHEK) 118
3.1.2.5. Kişisel Verilerin Korunması Kurumu. 121
3.1.2.6. TBMM İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu . 122
3.1.3. Yargısal Koruma ve Anayasa Mahkemesi 123
3.2. ULUSLARARASI MEKANİZMALAR 125
3.2.1. BM İnsan Hakları Yüksek Komiserliği (İHYK) 127
3.2.2. Sözleşme Organları . 127
3.2.2.1. İnsan Hakları Komitesi 127
3.2.2.2. Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi. 128
3.2.2.3. Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılması Komitesi (CERD) 128
3.2.2.4. Kadınlara Karşı Ayrımcılığın Ortadan Kaldırılması
Komitesi (CEDAW) 128
3.2.2.5. İşkenceye Karşı Komite (CAT). 129
3.2.2.6. Çocuk Hakları Komitesi (CRC). 129
3.2.2.7. Göçmen İşçiler Komitesi (CMW) 129
3.2.2.8. İşkenceyi ve Diğer Zalimane, İnsanlık Dışı veya
Aşağılayıcı Muamele veya Cezayı Önleme Alt Komitesi
(CPT). 129
3.2.2.9. Engelli Kişilerin Hakları Komitesi (CRPD) 129
3.2.2.10. Zorla Kaybetmeler Komitesi (CED). 129
16 İçindekiler
3.2.3. BM Şartı Kapsamında Kurulan Organlar 129
3.2.3.1. Genel Olarak .129
3.2.3.2. Evrensel Mekanizma: İnsan Hakları Konseyi.130
3.2.4. Bölgesel Mekanizma: Avrupa Sosyal Haklar Komitesi .131
3.2.5. Bölgesel Mekanizma: İİT Bağımsız Daimi İnsan Hakları Komitesi 131
3.2.6. Yargısal Mekanizmalar .132
3.2.6.1. Genel Olarak .132
3.2.6.1.1. Amerikalılar Arası İnsan Hakları Komisyonu
ve Amerikalılararası İnsan Hakları
Mahkemesi .132
3.2.6.1.2. Afrika İnsan ve Halkların Hakları Mahkemesi .134
3.2.6.2. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM).134
3.2.6.2.1. Genel Kurul .136
3.2.6.2.2. Bölümler .136
3.2.6.2.3. Tek Yargıç136
3.2.6.2.4. Komiteler 137
3.2.6.2.5. Daireler .138
3.2.6.2.6. Büyük Daire.139
3.2.6.2.7. Mahkeme Yazı İşleri Müdürlüğü.140
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
TEMEL HAK VE ÖZGÜRLÜKLERİN SINIRLANDIRILMASI
4.1. 1982 ANAYASASI’NIN TEMEL HAK VE HÜRRİYETLER YAKLAŞIMI.143
4.2. TEMEL HAK VE HÜRRİYETLERİ KÖTÜYE KULLANMA YASAĞI .143
4.3. ANAYASA’DA TEMEL HAK VE HÜRRİYETLERİN SINIRLANDIRILMASI 144
4.3.1. Olağan Dönemde Sınırlandırma Rejimi146
4.3.2. Olağanüstü Hallerde Sınırlama Rejimi 155
4.3.3. Yabancıların Sınırlama Rejimi .156
4.4. AİHS’DE TEMEL HAK VE HÜRRİYETLERİN SINIRLANDIRILMASI 157
BEŞİNCİ BÖLÜM
AYM VE AİHM’YE BİREYSEL BAŞVURU
5.1. ANAYASA MAHKEMESİNE BİREYSEL BAŞVURU159
5.1.1. Genel Olarak 159
İçindekiler 17
5.1.2. Başvurucu 162
5.1.3. Aleyhine Başvuru Yapılan Taraf. 164
5.1.4. Bireysel Başvurunun Koşulları. 164
5.1.4.1. Ortak koruma alanındaki bir hakkın ihlal edilmiş olması . 164
5.1.4.2. İhlalin Kamu Gücü Tarafından Yapılmış Olması 165
5.1.4.3. İdari ve Yargısal Başvuru Yollarının Tüketilmiş Olması. 166
5.1.4.4. Başvurucunun Güncel ve Kişisel Bir Hakkının Doğrudan
Etkilenmiş Olması. 170
5.1.4.5. Başvurunun Önemli Olması, Başvuranın Önemli Bir
Zarara uğramış olması 172
5.1.4.6. Başvurunun Açıkça Dayanaktan Yoksun Olmaması . 174
5.1.4.7. Başvurunun Kanun Yolunda Gözetilmesi Gereken
Hususlara Dair Olmaması. 176
5.1.4.8. Başvurunun zaman bakımından mahkemesinin yetkisi
içinde olması 176
5.1.4.9. Başvurunun Otuz Gün İçinde Yapılmış Olması . 177
5.1.4.10. Başvuru Hakkının Kötüye Kullanılmaması 178
5.1.5. Başvuru Formunun Hazırlanması 179
5.1.6. İnceleme Usulü 180
5.1.7. Bireysel Başvuru Sonucu Verilecek Kararlar 182
5.1.7.1. İhlal kararı 182
5.1.7.2. Düşme Kararı 183
5.1.7.3. Ret kararı 184
5.1.7.4. Hükmün tavzihini ve maddi hataların düzeltilmesi 184
5.1.7.5. Pilot Karar Usulü 184
5.1.8. Bireysel Başvuruya İlişkin İçtüzük Kuralları . 186
5.2. AVRUPA İNSAN HAKLARI MAHKEMESİNE BİREYSEL BAŞVURU. 188
5.2.1. Bireysel Başvuru Hakkına Sahip Olanlar (Davacı Sıfatı). 189
5.2.2. Başvurucun Mağdur Olma Şartı 190
5.2.3. Aleyhine Başvuruda Bulunulan -Davalı- Taraf. 192
5.2.4. Yargılama Usulü 193
5.2.5. Kabuledilebilirlik Koşulları ve İncelemesi 194
5.2.5.1. İç Hukuk Yollarının Tüketilmesi Koşulu 195
5.2.5.2. Başvurucunun Önemli Ölçüde Zarar Görmüş Olması 200
5.2.5.3. Kesin Kararı Takiben Dört Ay İçinde Başvuru Koşulu . 202
18 İçindekiler
5.2.5.4. Başvurunun Anonim Olmama Koşulu.203
5.2.5.5. Mükerrer Başvuru.203
5.2.5.6. Başvurunun Sözleşmenin Hükümleri ile Bağdaşmaz
Olmaması Koşulu 204
5.2.5.7. Başvurunun Açıkça Temelsiz Olmaması Koşulu 205
5.2.5.8. Açık veya Görünür Bir İhlalin Bulunmaması206
5.2.5.9. Her Hangi Bir Keyfilik veya Adil Yargılanma İlkesine
Aykırılık İşareti Bulunmaması .207
5.2.5.10. Kanıtlanamamış Şikâyetler: Delil Yokluğu.209
5.2.5.11. Karmaşık veya Zorlama Şikâyetler 209
5.2.5.12. Başvuru Hakkının Kötüye Kullanılması209
5.2.6. Kabuledilebilirlik İncelenmesinin Sonuçlanması 210
5.2.6.1. Kabuledilmezlik Kararı 210
5.2.6.2. Kabuledilebilirlik Kararı.210
5.2.6.3. Kayıttan Düşürme Kararı.211
5.2.7. Dostane Çözüm211
5.2.8. Esas Hakkında İnceleme.212
5.2.8.1. Yazılı Usul212
5.2.8.2. Sözlü Yargılama Evresi 214
5.2.8.3. Geçici Önlem Kararları 214
5.2.8.4. Büyük Daire Lehine Görevsizlik.217
5.2.8.5. Üçüncü Tarafın ve İnsan Hakları Komiserinin
Müdahalesi .217
5.2.8.6. Pilot Karar Usulü .218
5.2.9. Yargılamanın Sonuçlanması: Sonkararlar.220
5.2.9.1. İhlâl Kararı.220
5.2.9.2. Adil Karşılık Talepleri Konusundaki Karar .221
5.2.9.3. Kayıttan Düşürme Kararı.224
5.2.9.4. Büyük Daireye Gönderme.224
5.2.9.5. Karar Vermeye Yer Olmadığı 225
5.2.10. Kararın Kesinleşmesi 225
5.2.11. Kararın Şekli, Dili ve Tebliği 225
5.2.12. Kararların Bağlayıcılığı226
İçindekiler 19
ALTINCI BÖLÜM
ORTAK KORUMA ALANINDAKİ HAK VE HÜRRİYETLER
6.1. YAŞAM HAKKI 229
6.1.1. Genel Olarak 230
6.1.2. Devletin Yaşama Hakkını Koruma Yükümlülüğü . 231
6.1.3. Ölüm Cezası ve Yaşam Hakkının Ülke Dışı Uygulaması . 231
6.1.3.1. İnsanlık dışı bir muamele bir muamele olarak ölüm
cezası 231
6.1.3.2. Sözleşmenin ihlali olarak ölüm cezası 232
6.1.4. Sağlık Hizmetleri 234
6.1.5. Sağlıklı Bir Çevrede Yaşama Hakkı. 236
6.1.6. Güvenlik Güçlerinden Kaynaklanan Ölüm Vakalarında Etkili
Soruşturma Yükümlülüğü 238
6.2. İŞKENCE, İNSANLIK DIŞI VEYA ONUR KIRICI MUAMELEYE TABİ
TUTULMAMA HAKKI 245
6.2.1. Genel Olarak 245
6.2.2. Üçüncü Madde Kapsamına Giren Muameleler . 247
6.2.3. Kötü Muamele İddialarının Kanıtlanması 248
6.2.4. Devletin Yükümlüğü 249
6.2.5. İşkence ve Kötü Muamele Tehlikesi Halinde Ülkeden
Uzaklaştırılmama Hakkı. 250
6.3. KÖLELİK VE ZORLA ÇALIŞTIRMA YASAĞI 255
6.3.1. Kölelik ve Kulluk 256
6.3.2. Zorla veya Mecburî Çalıştırma. 260
6.3.2.1. Hükümlülerin Zorla Çalıştırılması . 261
6.3.2.2. Askerlik veya Yerine Başka Bir Görev. 261
6.3.2.3. Olağanüstü Durum. 261
6.3.2.4. Vatandaşlık Görevleri. 261
6.4. HÜRRİYET VE GÜVENLİK HAKKI 264
6.4.1. Genel Olarak 265
6.4.2. Özgürlükten Yoksun Bırakma 266
6.4.3. Kişi Özgürlüğünden Yoksun Bırakılma Nedenleri 267
6.4.3.1. Mahkûmiyet Sonrası Tutuklama 268
6.4.3.2. Yakalama ve Tutuklama . 268
6.4.3.3. Küçüklerin Islahı . 270
6.4.3.4. Tedavi, Eğitim ve Islah Amaçlı Tedbirlerin Alınması. 270
20 İçindekiler
6.4.3.5. Usulüne Aykırı Olarak Ülkeye Girenlerin ve Suçluların
Geri Verilmesi .271
6.4.4. Kişi Özgürlüğü ve Güvenliğinden Yoksun Bırakılanların Hakları.273
6.4.4.1. İsnadı (Yakalamanın Niteliği ve Nedenini) Öğrenme
Hakkı .273
6.4.4.2. Makul Süre İçinde Yargılanma Hakkı 274
6.4.4.3. Teminatla Salıverilme Hakkı .275
6.4.4.4. Hemen Hâkim Önüne Çıkarılma Hakkı276
6.4.4.5. Başvuru (Habeas Corpus) Hakkı278
6.4.4.6. Tazminat İsteme Hakkı .279
6.4.4.7. İnsanlık Onuruna Uygun Koşullarda Tutulma Hakkı .280
6.5. ADİL YARGILANMA HAKKI 285
6.5.1. Genel Olarak 285
6.5.2. Silahların Eşitliği İlkesi 288
6.5.3. Mahkemelerin Bağımsızlığı ve Tarafsızlığı288
6.5.4. Yargılamanın Makul Süre İçinde Sonuçlandırılması .290
6.5.5. Yargılamanın Açıklığı 291
6.5.6. Mahkeme Kararlarının Gerekçeli Olması .291
6.5.7. Ceza Yargısının Adil Yargılanma İlkeleri .292
6.5.7.1. Masumluk İlkesi 292
6.5.7.2. Suç İthamı Hakkında Bilgi Edinme Hakkı.293
6.5.7.3. Savunma Hazırlamak İçin Gerekli Zaman ve Kolaylıklara
Sahip Olma Hakkı293
6.5.7.4. Bir Avukat Aracılığıyla Savunma Hakkı294
6.5.7.5. Tanıkların Dinlenmesi ve Sorguya Çekilmesi.295
6.5.7.6. Ücretsiz Tercüman Hakkı 296
6.5.7.7. Susma Hakkı296
6.6. CEZALARIN YASALLIĞI 305
6.6.1. Genel Olarak 305
6.6.2. Maddedeki Ceza Kavramı ve 2’nci Fıkra Hükmü 306
6.7. ÖZEL HAYATIN VE AİLE HAYATININ KORUNMASI .310
6.7.1. Genel Olarak 310
6.7.2. Özel Yaşam.311
6.7.3. Aile Yaşamı.312
6.7.4. Konut ve Haberleşme.313
İçindekiler 21
6.7.5. Özel ve Aile Yaşamı Hakkı Başvurularının İncelenmesi . 313
6.7.5.1. Müdahalenin Varlığı. 314
6.7.5.2. Sınırlama Nedenlerinin Mevcudiyeti 314
6.7.5.2.1. Kanunla öngörülmüş olma koşulu 314
6.7.5.2.2. Meşru amaç . 314
6.7.5.2.3. Orantılılık denetimi 314
6.7.6. Aile Birleşimi Hakkı 314
6.7.7. Sığınmacıların Karşılaştığı Sorunlar . 317
6.8. DÜŞÜNME, VİCDAN VE DİN ÖZGÜRLÜĞÜ 326
6.8.1. Genel Olarak 326
6.8.2. Din Özgürlüğü 326
6.9. İFADE ÖZGÜRLÜĞÜ 332
6.9.1. Genel Olarak 332
6.9.2. İfade Özgürlüğünün Kapsamı 333
6.9.2.1. Kanaat Özgürlüğü. 333
6.9.2.2. Bilgi Özgürlüğü . 334
6.9.3 İfade Özgürlüğünün Öznesi. 335
6.9.4. Radyo, Televizyon ve Sinema Yayıncılığı . 335
6.9.5. Basın Özgürlüğü 336
6.9.6. Devletin Pozitif Yükümlülüğü 338
6.9.7. İfade Özgürlüğün Sınırları 339
6.9.8. Nefret Söylemi ve İslamofobi 340
6.10.ÖRGÜTLENME ÖZGÜRLÜĞÜ. 346
6.10.1. Genel Olarak 346
6.10.2. Barışçıl Toplantı ve Gösteri Yürüyüşleri. 346
6.10.3. Dernek Kurma Özgürlüğü 348
6.10.4. Sendika Özgürlüğü 348
6.10.5. Siyasi Parti Kurma ve Katılma 349
6.11.ETKİLİ BAŞVURU HAKKI 355
6.12.AYRIMCILIĞA TABİ TUTULMAMA HAKKI . 359
6.12.1. Genel Olarak 359
6.12.2. Sözleşmede Düzenlenen Haklar 361
6.12.3. Sözleşme Haklarının Kapsamı 361
6.12.4. 12 No'lu Protokol'ün 1. Maddesi. 363
22 İçindekiler
3.13. MÜLKİYET HAKKININ KORUNMASI 366
6.13.1. Genel Olarak.367
6.13.2. Malvarlığı Kavramı367
6.13.3. İlk Fıkra .368
6.13.4. İkinci Fıkra 369
6.13.5. Mülkiyet Hakkına Müdahalenin İncelenmesi.370
6.14. EĞİTİM HAKKI.372
6.15. SERBESTSEÇİMHAKKI.378
KAYNAKÇA.385
YAZARIN YAYINLANMIŞ KİTAPLARI.389
TABLOLAR LİSTESİ
Tablo 1: İNSAN HAKLARININ SINIFLANDIRILMASI 47
Tablo 2: ANAYASA’DA İNSAN HAKLARI.48
Tablo 3: İNSAN HAKLARINA İLİŞKİN KANUNLAR.64
Tablo 4: BM İNSAN HAKLARI SÖZLEŞMELERİ82
Tablo 5: TÜRKİYENİN TARAF OLDUĞU AK İNSAN HAKLARI SÖZLEŞMELERİ88
Tablo 6: İNSAN HAKLARI NASIL İŞLİYOR?104
Tablo 7: BİREYSEL BAŞVURU KARAR SÜRECİ 187
Tablo 8: BİREYSEL BAŞVURU YOL HARİTASI188
Tablo 9: AİHM’YE BİREYSEL BAŞVURUNUN YOL HARİTASI .227
Tablo 10 : AİHM’NİN DAVA AKIŞ ŞEMASI 228
OKUMA PARÇASI: 1 Fransa Sorbonne Hukuk Fakültesi Profesörü Diane Roman’la
“Haklar Davası: Ekoloji, sosyal ilerleme ve insani haklar “
adlı eseri üzerine söyleşi 104
OKUMA PARÇASI: 2 Uluslararası hukuk insan hakları ihlalleri gerekçesiyle
silahlı müdahaleye izin verir mi?142
