Türkiye-AB Arasındaki Gümrük Birliğinin Türkiye Bitkisel Ürün İhracat ve İthalatı Üzerindeki Etkisi

Dr. Fatime NAS

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ  V

İÇİNDEKİLER  VII

ŞEKİLLER DİZİNİ  XVII

TABLOLAR DİZİNİ .XXI

KISALTMALAR . XXV

ÖZET . XXVII

ABSTRACT . XXVIII

GİRİŞ  1

BİRİNCİ BÖLÜM

EKONOMİK ENTEGRASYON VE BU KAPASAMDA GÜMRÜK BİRLİĞİNİN MAHİYETİ İLE TÜRKİYE-AVRUPA BİRLİĞİ’NİN TARİHSEL İLİŞKİLERİ

1.1. EKONOMİK ENTEGRASYON  5

1.1.1. Ekonomik Entegrasyonun Nedenleri . 7

1.1.1.1. Ülkeler Arasında Ekonomik Potansiyelin Artırılması  7

1.1.1.2. Politik Potansiyelin Artırılması  8

1.1.1.3. Uluslararası Çatışmaların Önlenmek İstenmesi . 8

1.1.2. Ekonomik Entegrasyon Aşamaları (Çeşitleri) . 9

1.1.2.1. Tercihli Ticaret Sistemi  9

1.1.2.2. Serbest Ticaret Bölgeleri  10

1.1.2.3. Gümrük Birliği . 11

1.1.2.4. Ortak Pazar . 12

1.1.2.5. Ekonomik ve Parasal Birlik . 13

1.1.2.6. Politik Entegrasyon Siyasi Bütünleşme . 15

1.2. GÜMRÜK BİRLİĞİNİN TANIMI KAPSAM VE KOŞULLARI . 16

1.2.1. Gümrük Birliğinin Koşulları . 18

1.2.1.1. Malların Serbest Dolaşımına İlişkin Yükümlülükler . 19

1.2.1.2. Mevzuat Uyumuna İlişkin Yükümlülükler. 20

1.2.2. Avrupa Birliği İlişkilerinde Gümrük Birliği ve Türkiye . 20

1.2.3. Türkiye-AB Gümrük Birliğinin Kapsamı . 22

1.3. TÜRKİYE-AVRUPA BİRLİĞİ İLİŞKİLERİNİN TARİHSEL GELİŞİMİ  25

1.3.1. Türkiye’nin Avrupa Birliği’ne Katılma Müracaatı . 25

1.3.2. Ortaklık Dönemi . 26

1.3.2.1. Hazırlık Dönemi  26

1.3.2.2. Geçiş Dönemi  28

1.3.2.3. Gümrük Birliği Süreci . 30

İKİNCİ BÖLÜM

AVRUPA BİRLİĞİ VE TÜRKİYE’DE TARIMIN YERİ İLE AVRUPA BİRLİĞİ İLE TÜRKİYE TARIMININ KARŞILAŞTIRILMASI

2.1. TARIMIN AB ÜLKELERİ EKONOMİSİNDE YERİ  33

2.1.1. Avrupa Birliği’nin Tarımsal İhracat ve İthalatı . 34

2.1.2. Avrupa Birliği’nde Tarım Sektörünün Gayri Safi Yurt İçi Hasılaya Katkısı . 34

2.1.3. Avrupa Birliği’nde Tarımsal İşletmelerin Büyüklüğü  35

2.1.4. Avrupa Birliği’nde Üretilen Tarımsal Ürünler  36

2.1.5. Avrupa Birliği’nde Tahıl Üretimi . 37

2.1.6. Avrupa Birliği’nde Tarımsal İstihdam  37

2.2. TARIMIN TÜRKİYE EKONOMİSİNDEKİ YERİ. 38

2.2.1. Türkiye’de Tarım Sektörünün Gayri Safi Yurt İçi Hasıladan Aldığı Pay ile İstihdamdaki Yeri . 39

2.2.2. Türkiye’de Tarımsal Alan ve Tarımsal Üretim . 41

2.2.3. Tarımın Dış Ticarete Etkileri  42

2.3. AB VE TÜRKİYE TARIMININ KARŞILAŞTIRILMASI . 44

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

AB’NİN ORTAK TARIM POLİTİKASI-TÜRKİYE’NİN TARIMSAL YAPISI-TARIMSAL DIŞ TİCARETİ VE BU KAPSAMDA AB İLE YÜRÜTTÜĞÜMÜZ BİTKİSEL ÜRÜN DIŞ TİCARETİNDEKİ DEĞİŞİMLER

3.1. AVRUPA BİRLİĞİ’NDE UYGULANAN TARIM POLİTİKALARI  53

3.1.1. Ortak Tarım Politikası’nın Amaçları . 55

3.1.2. Ortak Tarım Politikası’nın İlkeleri  55

3.1.2.1. Tek Tarım Pazar İlkesi . 55

3.1.2.2. Topluluk Tercihi İlkesi  56

3.1.2.3. Mali Dayanışma İlkesi . 57

3.1.3. AB Bütçesinde Ortak Tarım Politikası  58

3.1.3.1. Avrupa Tarımsal Garanti Fonu (EAGF). . 60

3.1.3.2. Avrupa Kırsal Kalkınma Tarım Fonu (EAFRD) . 61

3.1.4. Ortak Tarım Politikası Fonlarının Yönetimi . 61

3.1.4.1. Paylaşılan Yönetim  62

3.1.4.2. Doğrudan Yönetim  62

3.1.5. Ortak Tarım Politikası Çerçevesinde Piyasayı Düzenleyici İşlemler  62

3.1.5.1. Kamu Müdahalesi  62

3.1.5.2. Ürünlerin Özel Sektör Tarafından Depolanması 63

3.1.5.3. Olağanüstü Önlemler . 64

3.1.5.4. Sektöre Özel Yardım Programları . 64

3.1.6. Ortak Tarım Politikası Reformları  65

3.1.6.1. 1984 Yılında Süt Kotalarının Getirilmesi  66

3.1.6.2. 1992'de Mac Sharry Reformu  66

3.1.6.3. Gündem “2000” . 67

3.1.6.4. 2003 Reformu  67

3.1.6.5. 2008 ve Sonrasında OTP'nin Gözden Geçirilmesi . 69

3.1.6.5.1. Ortak Piyasa Organizasyonları 69

3.1.6.5.2. AB Bütçesi 69

3.1.6.5.3. Süt Kotaları .70

3.1.6.5.4. OTP Ödemelerinin Tahsisi ve Şeffaflığı 70

3.1.6.5.5. Biyo-Yakıtlar .70

3.1.6.5.6. Sağlık Kontrolu (Health Check) 70

3.1.6.7. 2014-2020 Ortak Tarım Politikası Reformu  71

3.1.6.7.1. Çiftlik Geliri 72

3.1.6.7.2. Rekabetçilik ve Üretkenlik 72

3.1.6.7.3. Adil Rekabet ve Açıklık 73

3.1.6.7.4. Kalite ve Etiketleme 73

3.1.6.7.5. Doğal Kaynakların Sürdürülebilir Yönetimi ve İklim Eylemi .74

3.1.6.7.5.1. Doğal Kaynakların Sürdürülebilir Yönetimi 74

3.1.7. İklim Değişikliği ve Sera Gazı Emisyonları 75

3.1.7.1. Yeni Ortak Tarım Politikası (2023-2027)  75

3.1.7.2. Uygulanabilir Çiftlik Gelirini Desteklemek . 78

3.1.7.3. Rekabet Gücünü Artırmak . 78

3.1.7.4. Daha Yeşil Bir OTP . 79

3.1.7.5. Verimli Doğal Kaynak Yönetimi . 80

3.1.7.6. Yapısal Değişim ve Neslin Yenilenmesi . 80

3.1.7.7. Sağlık, Gıda ve Antimikrobiyal Direnç . 80

3.1.7.8. Verimli Toprak Yönetimi  80

3.1.8. Ortak Tarım Politikası’nın Reformları ve Politika Değişimlerinin Türkiye-Avrupa Birliği Tarımsal Dış Ticarete Etkisi . 80

3.2. TÜRKİYE’NİN TARIMSAL DIŞ TİCARETİNEDE YAŞANAN DEĞİŞMLER (1969-2020)  83

3.2.1. Korumacı Dış Ticaret Politikalarına Dayalı Yerli Üretim Anlayışı (1969-1980 Dönemi) . 83

3.2.2. 1980-1990 Dönemi (Liberal Dış Politikalar Dönemi)  88

3.2.3. 1990-2000 Dönemi (Küreselleşme Olgusunun Güçlendiği Dönem) . 93

3.2.4. 2000-2010 Arası Dönemi (Yüksek Enflasyonlu Yıllar) . 100

3.2.5. 2010-2020 Dönemi (Finansal Krizin Etkisinden Çıkılması ve Uluslararası Ticaret Savaşlarının Etkisi)  107

3.3. Türkiye’nin Avrupa Birliği ve Dünya ile Gerçekleştirdiği Bitkisel Dış Ticaretin Karşılaştırılması . 112

3.3.1. Gümrük Birliği Öncesi Dönem . 114

3.3.2. Gümrük Birliği Sonrası, Türkiye-Avrupa Birliği Arasındaki Tarımsal Dış Ticaretteki Değişim. 115

3.4. Türkiye’nin Avrupa Birliği’ne Gerçekleştirdiği Tarımsal Dış Ticaretin Genel (Dünya) Tarımsal Dış Ticarete Oranı  116

3.5. Gümrük Birliğinden Sonraki Dönemde Türkiye-Avrupa Birliği Arasındaki Tarımsal Dış Ticaretin Genel Tarımsal Dış Ticarete Olan Oranında Yaşanan Değişim  117

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

TÜRKİYE-AVRUPA BİRLİĞİ ARASINDAKİ BİTKİSEL ÜRÜN DIŞ DİCARETİN GÜMRÜK BİRLİĞİ ÖNCESİ VE SONRASININ KARŞILEŞTIRILMASI

TÜRKİYE-AVRUPA BİRLİĞİ ARSINDAKİ BİTKİSEL ÜRÜN DIŞ TİCARETİ 119

4.1. Türkiye ile Avrupa Birliği Arasındaki Tahıl Ürünleri Dış Ticareti  119

4.1.1. Gümrük Birliğinden Önceki (1969-1995) Döneminde Türkiye–AB Arasındaki Tahıl Dış Ticareti  119

4.1.1.1. Buğday . 121

4.1.1.2. Arpa . 123

4.1.1.3. Mısır. 125

4.1.1.4. Çeltik . 127

4.1.1.5. Diğer Tahıllar. 129

4.1.2. Gümrük Birliğinden Sonra (1996-2022) Türkiye-Avrupa Birliği Arasındaki Tahıl Dış Ticareti  131

4.1.2.1. Buğday . 131

4.1.2.2. Arpa (1995-2022)  133

4.1.2.3. Mısır. 135

4.1.2.4. Çeltik . 137

4.1.2.5. Diğer Tahıllar. 139

4.1.3. Gümrük Birliği Öncesi ve Sonrasında Türkiye’nin Avrupa Birliği ile Yürüttüğü Tahıl Dış Ticaretin Karşılaştırılması  141

4.2. TÜRKİYE’NİN AVRUPA BİRLİĞİ İLE YAPTIĞI BAKLİYAT DIŞ TİCARETİ  145

4.2.1. Gümrük Birliğinden Öncesi Türkiye–AB Arasındaki Bakliyat Dış Ticareti  145

4.2.1.1. Nohut . 146

4.2.1.2. Mercimek . 148

4.2.1.3. Fasulye . 150

4.2.1.4. Bakla  152

4.2.1.5. Diğer Bakliyat  153

4.2.2. Gümrük Birliğinden Sonraki (1996-2022) Dönemde Türkiye-AB Bakliyat Dış Ticareti . 155

4.2.2.1. Nohut . 155

4.2.2.2. Mercimek . 156

4.2.2.3. Fasulye . 158

4.2.2.4. Bakla  159

4.2.2.5. Diğer Bakliyat  161

4.2.3. Gümrük Birliğine Katılımdan Önce ve Sonrası Dönemde Avrupa Birliği İle Gerçekleştirdiğimiz Bakliyat Dış Ticaretin Karşılaştırılması . 162

4.3. TÜRKİYE–AB ARASINDAKİ YAĞLI TOHUMLAR DIŞ TİCARETİ  166

4.3.1. Gümrük Birliğinden Önceki Dönem . 168

4.3.1.1. Ayçiçeği . 168

4.3.1.2. Susam. 170

4.3.1.3. Soya . 173

4.3.1.4. Haşhaş  176

4.3.1.5. Diğer Yağlı Tohumlar  178

4.3.2. Oransal Açıdan Türkiye-Avrupa Birliği Yağlı Tohum Ticaretin Değerlendirilmesi (1969-1995) . 181

4.3.3. Gümrük Birliğinden Sonraki (1996-2022) Dönem . 183

4.3.3.1. Ayçiçeği . 183

4.3.3.2 Susam 186

4.3.3.3. Soya . 188

4.3.3.4. Haşhaş  189

4.3.3.5. Diğer Yağlı Tohumlar  191

4.3.4. Türkiye’nin AB ile Yaptığı Yağlı Tohumlar Dış Ticaretinin Ürün Bazında Oransal Olarak Değerlendirilmesi . 193

4.3.5. Gümrük Birliği Öncesi Ve Sonrası Türkiye’nin Avrupa Birliği İle Yaptığı Yağlı Tohum Dış Ticaretinin Karşılaştırılması . 195

4.4. TÜRKİYE’NİN AB İLE GERÇEKLEŞTİRDİĞİ MEYVE DIŞ TİCARETİ  198

4.4.1. Türkiye-Avrupa Birliği Arasında Sert Çekirdekli Meyveler Dış Ticareti  198

4.4.1.1. Gümrük Birliği Öncesi Dönemde Türkiye-Avrupa Birliği Arasında Sert Çekirdekli Meyveler Dış Ticareti . 198

4.4.1.1.1. Kayısı 198

4.4.1.1.2. Kiraz 201

4.4.1.1.3. Erik 203

4.4.1.1.4. Diğer sert çekirdekliler 205

4.4.1.2. Gümrük Birliğinden Sonra Avrupa Birliği ile Türkiye Arasındaki Sert Çekirdekliler Dış Ticareti . 207

4.4.1.2.1. Kayısı 207

4.4.1.2.2. Kiraz 209

4.4.1.2.3. Erik 211

4.4.1.2.4. Diğer sert Çekirdekliler .212

4.4.1.3. Gümrük Birliğine Katılımdan Önce ve Sonrasında Türkiye-Avrupa Birliği Arasında Gerçekleştirilen Sert Çekirdekliler Dış Ticaretinin Karşılaştırılması . 214

4.4.2. Türkiye-AB Arasında Turunçgiller Dış Ticareti . 219

4.4.2.1. Gümrük Birliği Öncesinde Türkiye-Avrupa Birliği Arasındaki Turunçgiller dış Ticareti. 220

4.4.2.1.1. Limon 220

4.4.2.1.2. Greyfurt .222

4.4.2.1.3. Portakal .224

4.4.2.1.4. Mandalina 226

4.4.2.2. Gümrük Birliğine Katıldıktan Sonra Türkiye-Avrupa Birliği Arasındaki Turunçgiller Dış Ticareti . 228

4.4.2.2.1. Limon 228

4.4.2.2.2. Greyfurt .230

4.4.2.2.3. Portakal .231

4.4.2.2.4. Mandalina 233

4.4.2.3. Türkiye-Avrupa Birliği Turunçgiller Dış Ticaretinin Gümrük Birliği Öncesi ve Sonrasının Karşılaştırılması . 236

4.4.3. Sert Kabuklu Meyveler . 241

4.4.3.1. Gümrük Birliğinden Önceki Dönemde Türkiye-Avrupa Birliği İle Yapılan Sert Kabuklular Dış Ticareti . 242

4.4.3.1.1. Fındık 242

4.4.3.1.2. Ceviz .246

4.4.3.1.3. Badem .248

4.4.3.1.4. Antep Fıstığı 250

4.4.3.1.5. Kestane 252

4.4.3.2. Gümrük Birliğine Katılımdan sonra Türkiye-Avrupa Birliği Arasındaki Sert Kabuklular Dış Ticareti  255

4.4.3.2.1. Fındık 255

4.4.3.2.2. Ceviz .257

4.4.3.2.3. Badem .258

4.4.3.2.4. Antep Fıstığı 260

4.4.3.2.5. Kestane 262

4.4.3.3. Gümrük Birliği Öncesi ve Sonrasında Türkiye’nin Avrupa Birliği İle Yürüttüğü Sert Kabuklular Dış Ticaretinin Karşılaştırılması  264

4.4.4. Türkiye-Avrupa Birliği Arasında Üzümsü Meyveler Dış Ticareti . 267

4.4.4.1. Gümrük Birliği Öncesi Dönem  267

4.4.4.1.1. İncir .267

4.4.4.1.2. Üzüm .269

4.4.4.1.3. Nar .272

4.4.4.1.4. Çilek 273

4.4.4.1.5. Diğer Üzümsü Meyveler .275

4.4.4.2. Gümrük Birliğinden Sonrası Türkiye-AB Üzümsü Meyveler Dış Ticareti . 277

4.4.4.2.1. İncir .277

4.4.4.2.2. Üzüm .278

4.4.4.2.3. Nar .279

4.4.4.2.4. Çilek 281

4.4.4.2.5. Diğer Üzümsü Meyveler .282

4.4.4.3. Üzümsü Meyve Dış Ticaretinin Gümrük Birliği Öncesi ve Sonrasının Karşılaştırılması . 284

4.5. Türkiye’nin AB İle Gerçekleştirdiği Meyvesi Yenen Sebze Dış Ticareti  286

4.5.1. Gümrük Birliği Öncesi Dönemde AB İle Yürütülen Meyvesi Yenen Sebze Dış Ticareti . 287

4.5.1.1. Domates . 287

4.5.1.2. Biber  288

4.5.1.3. Salatalık . 290

4.5.1.4. Patlıcan  292

4.5.1.5. Diğer Sebzeler . 293

4.5.2. Gümrük Birliğinden Sonraki Dönem Türkiye-AB Meyvesi Yenen Sebze Dış Ticareti . 295

4.5.2.1. Domates . 295

4.5.2.2. Biber  296

4.5.2.3. Salatalık . 297

4.5.2.4. Patlıcan  298

4.5.2.5. Diğer Sebzeler . 300

4.5.3. Meyvesi Yenen Sebzelerde Türkiye-AB Arasında Yürütülen Dış Ticaretin Gümrük Birliği Öncesi ve Sonrasının Karşılaştırılması . 302

SONUÇ . 305

KAYNAKÇA  315