Verginin Yasallığı İlkesi

Prof. Dr. Gülsen GÜNEŞ

Bahçeşehir Üniversitesi Hukuk Fakültesi

Öğretim Üyesi

 

ÜÇÜNCÜ BASIYA ÖNSÖZ vii

İKİNCİ BASIYA ÖNSÖZ.ix

BİRİNCİ BASIYA ÖNSÖZ.xi

İÇİNDEKİLER.xv

KISALTMALAR.xxvii

KAYNAKÇA .xxxi

§1. GİRİŞ.1

Birinci Bölüm

VERGİNİN YASALLIĞI İLKESİNİN

KURAMSAL KONUMU

§2. YASALLIK İLKESİNİN ETKİNLİĞİ.5

I. GENEL AÇIKLAMA5

II. YASALLIK İLKESİNİN DİĞER HUKUK

DALLARINDAKİ ETKİNLİĞİNE TOPLU BAKIŞ.7

A. Anayasa Hukuku’nda ve İdare Hukuku’nda.7

B. Ceza Hukukunda “Suçun ve Cezanın Yasallığı İlkesi”.9

C. Mali Hukukta “Bütçe Hazırlama ve Uygulama

Yöntemlerinin Yasallığı İlkesi”.10

İÇİNDEKİLERxvi

D. Ekonomik Kamu Hukukunda “Planlama Düzeninin

Yasayla Belirlenmesi ve Korunması İlkesi”12

III. VERGİ HUKUKUNDA VERGİNİN YASALLIĞI

İLKESİNİN ANLAMI VE KAPSAMI14

A. Verginin Yasallığı İlkesinin Anlamı ve Boyutları.14

1. Genel açıklama 14

2. Birey yönünden15

a. Temsilsiz vergi olmaz ilkesi (boyutu) (nullum

tributum sine repraesentatione, no taxation

without representation) 15

b. Yasasız vergi olmaz ilkesi (boyutu) (nullum

tributum sine lege, keine Steuer ohne Gesetz) 16

c. Verginin belirgin olması ilkesi (boyutu) 18

3. Devlet yönünden .21

a. Verginin alınması zorunluluğu ilkesi (boyutu) 21

b. Verginin zorla yürütüm yoluyla alınması ilkesi

(boyutu)  22

B. Kapsamı. 22

1. Mali yüküm türleri açısından 22

2. Yasaların yürürlüğü açısından  25

a. Verginin konulması. 26

b. Verginin değiştirilmesi  28

c. Verginin kaldırılması.31

§3. TEMEL HAK VE ÖZGÜRLÜKLERİN GELİŞİMİNDE

VERGİNİN YASALLIĞI İLKESİNİN KONUMU .33

I. GENEL AÇIKLAMA33

II. ÇEŞİTLİ ÜLKELERDE 34

A. İngiltere . 34

1. Genel Açıklama . 34

2. Büyük Özgürlük Fermanı .35

3. Haklar Dilekçesi. 38

4. Haklar Beyannamesi . 40xvii

B. Amerika Birleşik Devletleri .41

C. Fransa42

D. Almanya  44

§4. VERGİNİN YASALLIĞI İLKESİNİN KARŞILADIĞI

GEREKSİNİMLER.47

I. GENEL AÇIKLAMA47

II. GÜVENLİK GEREKSİNİMİ. 49

A. Özgürlüklerin Güvence Altına Alınması  49

1. Kişi Özgürlüğü ve Güvenliği51

2. Zorla Çalıştırma Yasağı .52

3. Özel Yaşamın Gizliliği 54

4. Konut Dokunulmazlığı. 56

5. Haberleşme Özgürlüğü. 56

6. Yerleşme ve Seyahat Özgürlüğü.57

7. Mülkiyet Hakkı .59

B. Hukukun Güvenirliğinin Sağlanması 60

III. GELİŞME GEREKSİNİMİ 63

A. Genel Açıklama . 63

B. Ailenin Korunması . 64

C. Çalışma ve Sözleşme Özgürlüğü, Çalışma Hakkı ve

Ödevi 65

D. Ücrette Adalet Sağlanması.67

E. Konut Hakkı. 68

F. Diğerleri. 68

§5. ÇEŞİTLİ HUKUK SİSTEMLERİNDE VERGİNİN

YASALLIĞI İLKESİ. 69

I. LİBERAL DEMOKRASİLER. 69

A. Amerika Birleşik Devletleri  69

B. Birleşik Krallık70

C. Fransa71

D. Almanya  72xviii

E. İtalya73

F. Danimarka .73

G. Belçika.74

II. SOSYALİST ÜLKELER.74

İkinci Bölüm

TÜRKİYE CUMHURİYETİ

ANAYASASI’NDA VERGİNİN YASALLIĞI

İLKESİNİN YERİ

§6. TÜRKİYE’DE VERGİNİN YASALLIĞI İLKESİNİN

ANAYASAL GELİŞİMİ 77

I. İSLAM HUKUKU DÖNEMİ. 77

A. Genel Açıklama . 77

1. İslam Hukuku . 77

2. İslam Hukuku’nun Kaynakları.78

B. Ana Çizgileri ile İslam Hukuku’nda Mali Yükümlerin

Dayandığı Temeller .79

1. Genel olarak mali yükümlerin nitelikleri ve

çeşitleri.79

2. İslam Hukuku’nda (Kur’an-ı Kerim’de) verginin

yasallığı ilkesi  80

a. Verginin belirgin olması boyutu açısından81

b. Temsilsiz vergi olmaz boyutu açısından 82

c. Yasasız vergi olmaz, verginin alınması

zorunluluğu ve verginin zorla yürütüm yoluyla

alınması boyutları açısından .85

II. OSMANLI İMPARATORLUĞU DÖNEMİ 86

A. Mutlak Monarşi Dönemi. 86

1. Mali hukuka ilişkin hükümlerin genel düzenlenme

biçimi  86xix

2. Anayasa niteliği taşımayan temel belgelerde

vergilemeye ilişkin aşamalar 89

a. Sened-i İttifak89

b. Tanzimat Fermanı. 92

c. Islahat Fermanı 94

d. Uygulamaları.95

B. Meşrutiyet Dönemi. 96

1. 1876 Kanunu Esasi’si . 96

2. 1909 Kanunu Esasi’si .98

III. MİLLİ MÜCADELE VE CUMHURİYET DÖNEMİ. 99

A. Milli Mücadele Dönemi  99

B. 1921 Anayasası101

C. 1924 Anayasası  102

D. 1961 Anayasası. 104

E. 1982 Anayasası. 108

1. Yeni anayasanın hazırlanması ve kabul edilmesi 108

2. 1982 Anayasası’nın hazırlığı aşamasında vergi

ödevi 109

3. 1982 Anayasası’nda verginin yasallığı ilkesi .111

§7. VERGİ ÖDEVİNE EGEMEN OLAN ANAYASAL

İLKELER İÇERİSİNDE VERGİNİN YASALLIĞI

İLKESİNİN YERİ. 113

I. VERGİNİN YASALLIĞI İLKESİNİN VERGİ

ÖDEVİNE EGEMEN OLAN DİĞER ANAYASAL

İLKELER İLE BAĞLANTISI 113

A. Verginin Genelliği İlkesi . 113

B. Verginin Mali Güç ile Orantılı Olması İlkesi114

C. Verginin Kamu Giderlerini Karşılamaya Özgülenmesi

İlkesi . 115

D. Verginin Adaletli ve Dengeli Dağılımı İlkesi 116

II. VERGİNİN YASALLIĞI İLKESİNİN DİĞER

ANAYASAL İLKELER İÇERİSİNDEKİ İŞLEVİ 117xx

§8. VERGİNİN YASALLIĞI İLKESİNİN DEMOKRATİK

SOSYAL HUKUK DEVLETİ İLKESİ VE EŞİTLİK İLKESİ

İLE İLGİSİ119

I. DEMOKRATİK SOSYAL HUKUK DEVLETİ İLKESİ119

A. Genel Açıklama 119

B. Demokratik Devlet, Hukuk Devleti ve Sosyal Devlet

Kavramları .120

1. Demokratik devlet120

2. Hukuk devleti120

3. Sosyal devlet 121

C. Verginin Yasallığı İlkesinin Demokratik Sosyal Hukuk

Devleti ile Bağlantısı. 122

II. EŞİTLİK İLKESİ.126

Üçüncü Bölüm

VERGİNİN YASALLIĞI İLKESİNİN

İÇERİĞİ

§9. VERGİNİN YASALLIĞI İLKESİNİN İÇERİĞİ. 133

I. VERGİNİN ANA ÖGELERİ. 133

II. VERGİYİ KURUCU TEMEL ÖGELER 137

A. Genel Açıklama . 137

B. Verginin Konusu . 137

C. Vergiyi Doğuran Olay  138

D. Verginin Yükümlüsü  140

E. Verginin Konusuna, Vergi Yükümlülüğüne ve Matraha

İlişkin Sınırlamalar141

F. Verginin Matrahı. 142

G. Verginin Oranı (Tarifesi) 143

III. VERGİSEL ÖDEV VE VERGİSEL YÖNTEM (USUL)

İLİŞKİLERİNİ DÜZENLEYEN TEMEL ÖGELER . 144xxi

A. Genel Açıklama . 144

B. Verginin Tarhı, Tebliği ve Tahakkuku. 145

1. Verginin Tarhı. 145

2. Verginin Tebliği 145

3. Verginin Tahakkuku 146

C. Vergi Borcunun Sona Ermesi . 147

1. Verginin Ödenmesi (Tahsili)  147

2. Diğer Nedenlerle Sona Erme. 147

D. Değerleme . 148

E. Yükümlülerin Ödevleri 148

F. Yükümlülerin Denetlenmesi  149

G. Vergi Uyuşmazlıkları ve Cezasal Yaptırımlar  150

IV. YASAL DÜZENLEMENİN SINIRI. 151

§10.VERGİNİN YASALLIĞI İLKESİNİN SONUÇLARI. 154

I. GERİYE YÜRÜMEZLİK İLKESİ . 154

A. Genel Açıklama . 154

B. Vergi Hukukunda Geriye Yürümezlik İlkesinin

Hukuksal Dayanağı  154

C. Geriye Yürümenin Sınırı. 156

D. Geriye Yürümezlik İlkesinin Uygulanması 157

E. Anayasa Mahkemesi Kararlarının ve Danıştay İçtihadı

Birleştirme Kararlarının Geriye Yürümesi161

1. Anayasa Mahkemesi Kararları.161

2. Danıştay İçtihadı Birleştirme Kararları . 162

F. Yürütme Organının İşlemlerinin Geriye Yürümezliği 162

II. ÖRNEKSEME (KIYAS) YASAĞI 163

A. Genel Açıklama . 163

B. Kıyas Yasağının Sınırları  165

§11.VERGİNİN YASALLIĞI İLKESİ AÇISINDAN ÖZEL

SÖZLEŞMELERİN VERGİ DAİRESİNİ BAĞLAMAMASI 167xxii

I. VERGİ DAİRESİNE MUHATAPLIĞIN SÖZLEŞME

İLE DEĞİŞTİRİLEMEMESİ 167

II. VERGİYİ DOĞURAN OLAYA YÖNELEN

SÖZLEŞMELERİN BAĞLAYICILIĞI. 168

Dördüncü Bölüm

VERGİNİN YASALLIĞI İLKESİNİN

İSTİSNALARI

§12.BAKANLAR KURULUNA TANINABİLECEK

DÜZENLEME YETKİSİ VE SINIRLARI.171

I. GENEL OLARAK YÜRÜTMENİN DÜZENLEYİCİ

İŞLEMLERİ.171

II. HIZLI KARAR ALMA VE KURAL KOYMA

GEREKSİNİMİNİN YÜRÜTMENİN

KULLANIMLARINA YANSIMASI 173

A. Genel Açıklama  173

1. Yürütmeye verilen ağırlığın nedenleri  173

2. Hukuksal düzen.175

B. Ana Çizgileri ile Yürütme Organının Vergilendirme

Alanındaki Kullanımları .178

C. Bakanlar Kurulu’nun Anayasa 73 IV Çerçevesindeki

Koşullu Değiştirici Düzenleme İşlemleri . 180

1. Yetkilendirmenin amacı . 180

2. Bakanlar Kurulu’na tanınan yetkinin koşulları 181

a. Hukuksal kullanımın niteliği181

b. Kurucu temel ögelerin sınırlı olması . 184

c. Yukarı ve aşağı sınırların yasa ile çizilmesi . 185

D. Yürütmenin Vergilendirmede Alelade Düzenleyici

İşlemleri. 187

1. Vergi yükü getirmeden kişisel rahatsızlığa veya

gider artışına yol açan ödevlerin düzenlenmesi 187xxiii

2. Vergi yükü getirmeyen, kişisel rahatsızlık

vermeyen veya gider gerektirmeyen açıklayıcı

düzenlemeler. 189

III. SIKIYÖNETİMDE VE OLAĞANÜSTÜ

DURUMLARDA YÜRÜTMENİN VERGİLENDİRME

YETKİSİ 190

§13.DIŞ TİCARETİN DÜZENLENMESİ 195

I. GENEL AÇIKLAMA. 195

II. EK MALİ YÜKÜMLÜLÜKLERİ KOYUP

KALDIRMAYA YETKİLİ ORGAN . 196

III. VERGİNİN YASALLIĞI İLKESİ AÇISINDAN DIŞ

TİCARETİN DÜZENLENME BİÇİMİ 199

§14.UZLAŞMA KURUMUNUN VERGİNİN YASALLIĞI

İLKESİ KARŞISINDAKİ KONUMU 202

I. ANA ÇİZGİLERİ İLE UZLAŞMANIN AMACI VE

NİTELİĞİ202

A. Uzlaşmanın Amacı202

B. Uzlaşmanın Niteliği .203

II. VERGİNİN YASALLIĞI İLKESİ AÇISINDAN

UZLAŞMA KURUMU204

A. Genel Açıklama .204

B. Uzlaşma Kurumu ile Verginin Yasallığı İlkesinin

Çeliştiği Yönler205

Beşinci Bölüm

ULUSLARARASI ANLAŞMALAR

§15.VERGİNİN YASALLIĞI İLKESİ AÇISINDAN

ULUSLARARASI ANLAŞMALAR .209

I. GENEL AÇIKLAMA.209

II. ULUSLARARASI VERGİ ANLAŞMALARINA

İLİŞKİN HUKUKSAL DÜZENLEME 210xxiv

III. ULUSLARARASI ANLAŞMALAR DÜZENİ

İLE VERGİNİN YASALLIĞI İLKESİNİN

KARŞILAŞTIRILMASI. 212

A. Genel Açıklama . 212

B. Avrupa Birliği Yönünden214

Altıncı Bölüm

VERGİNİN YASALLIĞI İLKESİNE

UYGUNLUĞUN DENETİMİ

§16.YASAMA ORGANI DÜZEYİNDE DENETİM 221

I. DENETİMİN BOYUTLARI. 221

II. YASAMA ORGANI DÜZEYİNDE DENETİM222

A. Genel Açıklama .222

B. Yasa Tasarılarının ve Önerilerinin Meclis

Başkanlığı’nda Değerlendirilmesi .223

C. Yasa Tasarılarının ve Önerilerinin Yasama Meclisinin

İlgili Komisyonunda İncelenmesi.223

D. Yasa Tasarılarının ve Önerilerinin Meclis Genel

Kurulu’nda Görüşülmesi (Meclis Genel Kurulu’nun

Kendi Kendisini Denetlemesi).225

E. Yasa Tasarılarının ve Önerilerinin Hazırlanması

Aşamasında Uzmanlık Kurullarının Önemi 229

F. Devlet Başkanının Yasa Üzerindeki Etkinliği230

§17. ANAYASA MAHKEMESİ’NİN DENETİMİ 232

I. YARGISAL DENETİMDE ANA ÇİZGİLERİ İLE

ANAYASA MAHKEMESİ’NİN İŞLEVİ. 232

II. VERGİ YASALARININ ANAYASA

MAHKEMESİ’NCE DENETİMİNİN SINIRLILIĞI. 235

A. Genel Koşullardan Kaynaklanan Kısıtlayıcılık . 235

1. Anayasa Mahkemesi’nde Açılacak Davaların

Koşullarının Sertliği 235xxv

a. İptal Davası .235

b. İtiraz Yolu ile Görülen Dava236

2. Milli Güvenlik Konseyi Döneminde Çıkarılmış

Bulunan Yasalar240

3. Vergi Yasalarındaki Eksik Düzenlemeler 241

4. Uluslararası Anlaşmalar.243

5. Olağanüstü Hallerle İlgili Düzenlemeler243

B. Anayasal Denetimin Verginin Yasallığı İlkesinin Tüm

Boyutlarını Kapsamaması.246

III. ANAYASA MAHKEMESİ’NİN VERGİNİN

YASALLIĞI İLKESİNİN BOYUTLARINI

DENETLEMESİ .246

A. Genel Açıklama .246

B. Yasasız Vergi Olmaz Boyutu Uyarınca Denetim.247

C. Verginin Belirgin Olması Boyutu Uyarınca Denetim249

IV. DENETİMİN ETKİLERİ249

A. Denetimin Yönü249

B. İptal Kararının Yasayı Kaldırması.250

§18.YÖNETSEL YARGININ ANAYASAL DENETİMİ. 252

I. GENEL AÇIKLAMA. 252

II. YÖNETSEL YARGININ DENETİMİ254

A. Dayandıkları Yasalar Bakımından Anayasa

Mahkemesi’nin Denetimini İlgilendiren Yönetsel

Düzenlemeler.254

1. Verginin Ana Ögelerini Çerçeveleyen Yasalara

İlişkin Yönetsel Düzenlemeler254

2. Yalnızca Yetki Devreden Yasalara İlişkin Yönetsel

Düzenlemeler258

3. Çerçevelendirilmiş ve Çerçevelendirilmemiş

Yasaların Yetki Devretmeleri.260

B. İşlev Gaspı Niteliğindeki Vergisel Düzenleyici

İşlemler 262xxvi

III. DANIŞTAY’IN ANAYASAL ÖN DENETİM İŞLEVİ.265

§19.İNSAN HAKLARI AVRUPA MAHKEMESİ’NCE

DENETİMİ.266

I. VERGİ YASALARI VE İNSAN HAKLARI AVRUPA

SÖZLEŞMESİ266

II. VERGİSEL İHLALLER VE İNSAN HAKLARI

AVRUPA MAHKEMESİ 267

A. Vergisel Odaklı İhtilafların İnsan Hakları Avrupa

Mahkemesi’ne Götürülmesi . 267

B. İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi’nin Doğrudan Vergi

Aslını İlgilendiren İhlallere Kapalı Olması İlkesi .268

C. Kapalılık İlkesinin İstisnaları.269

III. VERGİNİN YASALLIĞI İLKESİ VE İNSAN

HAKLARI AVRUPA MAHKEMESİ 270

A. Verginin Yasallığı İlkesinin Boyutları Açısından 270

1. Yasasız Vergi Olmaz İlkesi Açısından-İnsan

Hakları Avrupa Mahkemesi’nin “Yasa” Anlayışı  270

2. Temsilsiz Vergi Olmaz İlkesi Açısından . 272

3. Verginin Belirgin Olması İlkesi Açısından  273

B. Verginin Yasallığı İlkesinin Sonuçlarından Birisi

Olarak Geriye Yürüme Yasağı Açısından 274

§20. SONUÇ. 275

KAVRAMLAR DİZİNİ. 281