Hastanın Kendi Geleceğini Belirleme Hakkı

HASTANIN KENDİ GELECEĞİNİ BELİRLEME HAKKI



Yrd. Doç. Dr. Hamide TACİR



- Belirleme Hakkının Hasta Hakları İçindeki Yeri

- Hasta Hakları Kavramının Oluşumu

- Hasta Hakları Tanımı Ve İçeriği

- Hastanın Kendi Geleceğini Belirleme Hakkının Temeli, Düzenlenmesi Ve Korunması

- Hastanın Kendi Geleceğini Belirleme Hakkının Temelleri

- Hastanın Kendi Geleceğini Belirleme Hakkının Düzenlenmesi

- Hastanın Kendi Geleceğini Belirleme Hakkının Korunması

- Hastanın Kendi Geleceğini Belirleme Hakkının Gerçekleşmesinde Aracı Hakların Etkileri

- Yaşama Hakkı

- İnsan Onuru

- Özel Yaşamın Gizliliği Ve Korunması



ÖNSÖZ .................................................................................................................. v ii

İÇİNDEKİLER......................................................................................................xi

GİRİŞ.........................................................................................................................1

Birinci Bölüm

HASTANIN KENDİ GELECEĞİNİ

BELİRLEME HAKKININ HASTA HAKLARI

İÇİNDEKİ YERİ

I. HASTA HAKLARI KAVRAMININ OLUŞUMU .............................15

A. Tıp ve İnsan Hakları ...............................................................................15

1. Nazi Almanya’sı ve İnsan Hakları İhlalleri ................................16

2. Nürnberg Mahkemesi ve Hekimler Davası................................21

a. Nürnberg Şartı ...........................................................................27

b. Helsinki Bildirgesi.....................................................................29

3. Değerlendirme ................................................................................. 34

B. Sağlık Hakkı ve Gelişimi...................................................................... 34

1. Kavram/Terminoloji ...................................................................... 34

2. Sağlık Hakkının İçeriği...................................................................37

3. Sağlık Hakkının Kapsamı ve Devletin Yükümlülükleri .........42

İÇİNDEKİLERxii

a. Uluslararası İnsan Hakları Belgelerinde Sağlık

Hakkı............................................................................................42

aa. İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi...................................42

bb. BM Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar

Sözleşmesi ............................................................................43

cc. İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi.................................. 46

dd. Avrupa Sosyal Şartı .......................................................... 48

4. Karşılaştırmalı Hukukta Sağlık Hakkı ...................................... 49

a. İtalya ............................................................................................ 49

b. Hollanda ......................................................................................52

c. Birleşik Krallık ...........................................................................55

d. Almanya.......................................................................................58

e. Amerika Birleşik Devletleri.....................................................59

5. Türkiye’de Sağlık Hakkı ...............................................................65

a. Sağlık Hizmetleri ve Çevrenin Korunması -

Anayasa md. 56. .........................................................................65

b. Kişi Dokunulmazlığı, Maddi ve Manevi Varlığının

Bütünlüğü - Anayasa md.17. ...................................................70

c. Sağlık Hizmetleri...................................................................... 72

d. Genel Sağlık Sigortası...............................................................75

6. Değerlendirme ..................................................................................76

C. Bilimsel ve Teknik Gelişmeler .............................................................78

D. Sosyal Gelişmeler ...................................................................................81

II. HASTA HAKLARI TANIMI VE İÇERİĞİ......................................... 83

A. Kavram/Terminoloji ............................................................................ 83

B. Hasta Haklarının Gelişim Süreci....................................................... 86

1. Amerikan Hastane Birliği ............................................................. 86

2. Hasta Haklarına İlişkin Lizbon ve Bali Bildirgeleri................ 87

3. Avrupa Hasta Haklarının Geliştirilmesi Bildirgesi

(Amsterdam Bildirgesi) ..................................................................89

4. Hasta Hakları Avrupa Şartı............................................................93

5. İnsan Hakları ve Biyotıp Sözleşmesi ...........................................95xiii

C. Temel Hasta Hakları.............................................................................. 97

1. Sağlık Hizmetlerine Erişim Hakkı ..............................................98

2. Kendi Geleceğini Belirleme Hakkı ........................................... 100

3. Bilgilendirilme Hakkı ...................................................................101

4. Özel Yaşamın Gizliliği ................................................................ 102

5. Başvuru Hakkı ............................................................................... 103

D. Değerlendirme ...................................................................................... 105

İkinci Bölüm

HASTANIN KENDİ GELECEĞİNİ

BELİRLEME HAKKININ TEMELİ,

DÜZENLENMESİ VE KORUNMASI

I. HASTANIN KENDİ GELECEĞİNİ BELİRLEME

HAKKININ TEMELLERİ..................................................................... 107

A. Hastanın Kendi Geleceğini Belirleme Hakkının Düşünsel

Temelleri ................................................................................................ 107

1. Hasta Özerkliği.............................................................................. 108

2. Hasta-Hekim İlişkisindeki Yaklaşımlar ...................................110

a. Hasta Özerkliğini Destekleyen Yaklaşımlar ....................110

aa. Aydınlatıcı Model (informative)...................................110

bb. Yorumlayıcı Model (interpretative) .............................111

cc. Müzakereci Model (deliberative)................................. 112

dd. Değerlendirme ................................................................. 112

b. Paternalist Yaklaşım .............................................................. 113

B. Hastanın Kendi Geleceğini Belirleme Hakkının Hukuksal

Temel ler i..................................................................................................116

1. Temel Haklar Açısından...............................................................116

2. Uluslararası Sözleşmeler Açısından...........................................117

II. HASTANIN KENDİ GELECEĞİNİ BELİRLEME

HAKKININ DÜZENLENMESİ............................................................118xiv

A. Hastanın Kendi Geleceğini Belirleme Hakkının İçeriği.............118

1. Genel Olarak....................................................................................118

2. Karar Verme Yeteneğine Sahip Olmayan Hastalar

Açısından......................................................................................... 122

a. Küçükler ve Vesayet Altındakiler ....................................... 123

b. Akıl Hastaları .........................................................................128

c. Bilinci Kapalı Olan Hastalar ve Acil Durum................... 132

d. Yoğun Bakım .......................................................................... 135

3. Karar Verme Yeteneğine Sahip Hastalar Açısından.............. 136

a. Önceden Hazırlanmış Hasta Direktifleri (advanced

directives)................................................................................. 137

aa. Kavram/Terminoloji ...................................................... 137

bb. Yönlendirici Direktifler................................................. 140

cc. Sağlık Hizmeti Vekili (health care proxy) ................. 144

B. Hastanın Kendi Geleceğini Belirleme Hakkının Sınırları......... 146

C. Hastanın Kendi Geleceğini Belirleme Hakkının Güvencesi

Olarak Bilgilendirilmiş Rıza (informed consent) ........................ 147

1. Genel Olarak................................................................................... 147

a. Kavram/Terminoloji ............................................................. 148

b. Bilgilendirilmiş Rızanın Ortaya Çıkışı............................. 151

c. Bilgilendirilmiş Rızanın Amacı.......................................... 153

2. Bilgilendirilmiş Rızanın Kapsamı ............................................ 154

a. Hekimin Bilgilendirme Yükümlülüğünün Ölçütleri..... 154

aa. Mesleki Uygulama Ölçütü ( the professional practice

standard)............................................................................ 154

bb. Makul Hasta Ölçütü (the reasonable patient

standard) ........................................................................... 156

cc. Sübjektif Ölçüt ( the subjective standard) ................ 157

dd. Ülke Uygulamalarından Örnekler.............................. 158

aaa. Almanya...................................................................... 158

bbb. Hollanda ..................................................................... 160

ccc. Birleşik Krallık .......................................................... 160

ddd. Türkiye.........................................................................161xv

b. Bilgilendirme Yükümlülüğünün Türleri ......................... 162

aa. Tedavi Hakkında Bilgilendirme ................................. 162

bb. Risk Hakkında Bilgilendirme....................................... 164

cc. Tedavi Seçenekleri Hakkında Bilgilendirme............ 168

dd. Tedavinin Yararları Hakkında Bilgilendirme........... 169

ee. Hekim Hakkında Bilgilendirme...................................170

c. Hekimin Bilgilendirme Yükümlülüğünün

İstisnaları.................................................................................. 172

aa. Acil Durum ...................................................................... 172

bb. Hastanın Vazgeçmesi ......................................................175

cc. Hekimin Tedavi Ayrıcalığı (önceliği)......................... 177

3. Bilgilendirilmiş Rıza Uygulaması..............................................181

a. Bilgilendirmenin Şekli ...........................................................181

b. Bilgilendirmenin Zamanı..................................................... 182

c. Bilgilendirme Yükümlüsü .................................................... 183

d. Bilgilendirme Yükümlülüğünün Yerine

Getirilmemesinin Sonuçları ................................................ 184

e. Hastanın Bilgilendirilmiş Rızasının Geçerliliği............. 185

4. Değerlendirme ............................................................................... 186

III. HASTANIN KENDİ GELECEĞİNİ BELİRLEME

HAKKININ KORUNMASI................................................................... 188

A. Karşılaştırmalı Hukukta Hastanın Kendi Geleceğini

Belirleme Hakkının Korunması ...................................................... 189

1. Finlandiya ....................................................................................... 189

2. Almanya........................................................................................... 193

3. Fransa ............................................................................................... 197

4. Birleşik Krallık ............................................................................... 201

5. Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ..........................................206

6. Değerlendirme ............................................................................... 210

B. Türk Hukukunda Hastanın Kendi Geleceğini Belirleme

Hakkının Korunması ...........................................................................211

1. Hukuki Düzenlemeler ..................................................................211xvi

a. Genel Olarak ............................................................................211

aa. Hasta Haklarını Koruyucu Hükümlere Yer Veren

Kanunlar............................................................................ 212

aaa. Tababet ve Şuabatı Sanatlarının Tarzı İcrasına

Dair Kanun................................................................. 212

bbb. Umumi Hıfzısıhha Kanunu ................................... 212

ccc. Organ ve Doku Alınması, Saklanması ve Nakli

Hakkında Kanun ...................................................... 212

ddd. Tıbbi Deontoloji Tüzüğü ........................................ 213

bb. Biyotıp Sözleşmesi Düzenlemeleri ...............................214

cc. Hasta Hakları Yönetmeliği ............................................214

aaa. Genel Olarak İçeriği..................................................214

bbb. Hastanın Kendi Geleceğini Belirleme Hakkı

Açısından Değerlendirmesi.....................................217

2. Hastanın Hak Arama Yolları ...................................................... 221

a. İdari ve Adli Yargıya Başvuru .............................................222

aa. Kamu Tarafından Sağlanan Sağlık Hizmetleri

Bakımından Sorumluluk ...............................................222

aaa. İdarenin Kusur Sorumluluğu ( hizmet kusuru) 223

bbb. İdarenin Kusursuz Sorumluluğu ..........................226

aaaa. Tehlike (risk) Sorumluluğu............................. 227

bbbb.Kamu Külfetlerinde Eşitlik ............................. 227

cccc. Sosyal Risk ..........................................................228

ccc. İdare Aleyhine Dava Açılması .............................. 229

aaaa. Tam Yargı Davaları ........................................... 229

bbbb.Görev Kusuru ile Kişisel Kusur Ayrımı........ 232

bb. Özel Kurumlar Tarafından Sağlanan Sağlık

Hizmetleri Bakımından Sorumluluk..........................234

aaa. Sağlık Kurumu Aleyhine Dava Açılması ............ 235

bbb. Özel Kurumlarda Çalışan Hekimler Aleyhine

Dava Açılması............................................................236

b. Cezai Yargıya Başvuru .........................................................240

aa. Kamu Sağlık Personeli....................................................240

bb. Özel Sağlık Personeli ......................................................242

c. Sağlık Bakanlığı’na Başvuru ................................................242xvii

d. Hekimin Disiplin Sorumluluğu..........................................243

aa. Kamu Kurumunda Çalışan Hekimin Disiplin

Sorumluluğu.....................................................................243

bb. Özel Kurumda Çalışan Hekimin Disiplin

Sorumluluğu.....................................................................244

Üçüncü Bölüm

HASTANIN KENDİ GELECEĞİNİ

BELİRLEME HAKKININ

GERÇEKLEŞMESİNDE ARACI HAKLARIN

ETKİLERİ

I. YAŞAMA HAKKI......................................................................................247

A. Koruma Alanı ve Niteliği ...................................................................247

B. Yaşama Hakkının Sınırları.................................................................249

C. Yaşama Hakkı Karşısında Hastanın Kendi Geleceğini

Belirleme Hakkı ...................................................................................250

1. Yaşamın Kutsallığı Görüşü ........................................................ 251

2. Yaşamın Niteliği Görüşü............................................................. 253

a. Hasta Özerkliğini Destekleyen Yaklaşım/ Yararcı

Yaklaşım.................................................................................... 253

b. Yaşamın Anlamını Değerlendiren Yaklaşım....................256

c. Değerlendirme ........................................................................ 257

3. Yaşama Hakkı Karşısında Ötanazi Uygulaması .................... 259

a. Kavram/ Terminoloji ............................................................260

b. Ötanazi Türleri ....................................................................... 262

aa. Pasif Ötanazi..................................................................... 262

bb. Aktif Ötanazi....................................................................265

cc. Hekim Yardımlı İntihar ................................................266

dd. Dolaylı Ötanazi ................................................................266

c. İstemli-İstemsiz Ötanazi Ayrımı ........................................268xviii

d. Değerlendirme ........................................................................269

4. İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Çerçevesinde Ötanazi

ve Karşılaştırmalı Hukukta Ötanazi Örnekleri ..................... 271

a. İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi....................................... 271

b. Hollanda -Aktif Ötanazi Deneyimi.................................... 273

c. İsviçre- Dolaylı Ötanazi Deneyimi .................................... 277

d. Amerika Birleşik Devletleri - Pasif Ötanazi

Deneyimi..................................................................................280

aa. Yarar-Zarar Yaklaşımı.....................................................283

bb. Birey-Devlet Çıkarı Yaklaşımı......................................283

cc. Tıp Mesleğinin Etik Bütünlüğünün Korunması......284

dd. Hastalık Ayrımı................................................................285

e. Oregon Eyaleti- Hekim Yardımlı İntihar Deneyimi......285

f. Türkiye......................................................................................287

II. İNSAN ONURU.........................................................................................289

A. Terminoloji/Kavram...........................................................................289

B. İnsan Onuru Kavramının İçeriği...................................................... 292

C. İnsan Onurunun Uluslararası Düzenlemelerde Yer Alması....... 296

1. Birleşmiş Milletler Belgeleri ....................................................... 296

2. Avrupa Konseyi Belgeleri ............................................................299

3. Hasta Haklarını Düzenleyen Belgeler...................................... 301

D. İnsan Onurunun Hukuksal Niteliği ................................................ 301

E. Türkiye’de İnsan Onurunun Korunması .......................................304

F. İnsan Onuru ve Hasta ......................................................................... 305

1. Hasta Onurunun Zedelenmesi...................................................306

2. Onurlu Ölüm İçin Bir Seçenek: Hasta Bakım Servisleri

(hospices) .......................................................................................307

G. İnsan Onurunun Hastanın Kendi Geleceğini Belirleme

Hakkı Açısından Değerlendirilmesi.................................................310

III. ÖZEL YAŞAMIN GİZLİLİĞİ VE KORUNMASI............................ 312

A. Genel Olarak.......................................................................................... 312xix

1. Kavram............................................................................................. 312

2. Özel Yaşamın Koruma Alanı ......................................................314

3. Özel Yaşam Hakkının İçeriği ..................................................... 315

B. Hasta Açısından Özel Yaşamın Gizliliği .........................................318

1. Hasta Sırrının Korunması............................................................319

2. Hastanın Beden Gizliliği ............................................................324

C. Özel Yaşamın Gizliliğinin Hastanın Kendi Geleceğini

Belirleme Hakkı Açısından Değerlendirilmesi............................. 325

SONUÇ................................................................................................................ 327

KAYNAKÇA ...................................................................................................... 337