Rûhü'l-Mecelle_{( Medhâl )}

Doç. Dr. İrem KARAKOÇ

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ ................................................................................................7

İÇİNDEKİLER ................................................................................13

KISALTMALAR .............................................................................23

RÛHÜ’L-MECELLE MEDHÂL

GİRİŞ

1. HUKUK TARİHİ BAKIMINDAN ÇALIŞMANIN GÂYESİ ..25
2. MECELLE-İ AHKÂM-I ADLİYYE ve RÛHÜ’L-MECELLE .28

III. YÖNTEM ve DİL ......................................................................31

BİRİNCİ BÖLÜM

HACI REŞİD PAŞA’NIN HAYATI VE ESERLERİ

1. HACI REŞİD PAŞA’NIN HAYATI .........................................37
2. HACI REŞİD PAŞA’NIN ESERLERİ .....................................38
3. Basılı Eserleri .........................................................................38
4. Basılı Olmayan Eserleri........................................................ 39

III. YAZARIN, RÛHÜ’L-MECELLE’Yİ YAZMA GÂYESİ VE

YÖNTEMİ ..................................................................................40

1. Gâyesi ....................................................................................40
2. Yöntemi .................................................................................41

İKİNCİ BÖLÜM

MECELLE’NİN RÛHU

MEDHÂL TARİH VE USÛL-İ FIKHA DÂİR

OLUP İKİ BÂBI HÂVÎDİR

Birinci Bâb

İlm-i Fıkhın Tarihine Dâirdir

Birinci Fasıl İbtidâ-i Hilkat-ı İnsandan Zamanımıza Kadar

[İnsanın Yaratılışının Başlangıcından Zamanımıza Kadar] ........87

14

Birinci Mebhas Kable’l-İslâm [İslâm’dan Öncesi].................89

İkinci Mebhas Din-i İslâm’ın Zuhûru [İslâm Dininin Ortaya

Çıkışı] ...............................................................................89

Üçüncü Bahs Asr-ı Evvel-i İslâm [İslâm’ın İlk Yüzyılı] .......91

Dördüncü Mebhas Mezâhib-i Erbaa [Dört Mezhep] .............92

Beşinci Mebhas Tabakât-ı Fukahâ .........................................93

Altıncı Mebhas Tabakât-ı Mesâil ..........................................96

Yedinci Mebhas Müçtehidîn Asrından Zamanımıza Kadar .. 99

İKİNCİ FASIL MECELLE’NİN SEBEBİ VE SÛRETİ ve

FEVÂİD-İ TANZİMİ ................................................................102

BİRİNCİ MEBHAS MECELLE’NİN SEBEBİ VE SÛRET-İ

TANZİMİ .......................................................................102

İKİNCİ MEBHAS MECELLE CEMİYETİ ........................114

ÜÇÜNCÜ MEBHAS MECELLE’NİN FEVÂİDİ ..............115

Zeyl ......................................................................................116

İKİNCİ BAB

İLM-İ USÛL-İ FIKHA DÂİRDİR

BİRİNCİ FASL USÛL-İ FIKHIN TARİF VE MEVZÛʻ VE

GÂYESİ ...............................................................................117

İKİNCİ FASL EDİLLE .............................................................118

BİRİNCİ MEBHAS KİTAP ................................................118

İKİNCİ MEBHAS SÜNNET ...............................................122

ÜÇÜNCÜ MEBHAS İCMÂʻ ...............................................125

DÖRDÜNCÜ MEBHAS KIYAS ........................................127

BEŞİNCİ MEBHAS İSTİHSAN......................................... 132

ALTINCI MEBHAS EDİLLE-İ MÜTEFERRİA ................134

İSTİSHAB ................................................................134

TAHKİMÜ’L-HÂL ..................................................135

FIKDÂN-I DELİL ....................................................136

TAKLİD ...................................................................136

ŞEHÂDETÜ-KALB .................................................136

15

LÂHİKA ...................................................................136

ÜÇÜNCÜ FASL AHKÂM .......................................................137

Hükm-i Teklifî ..........................................................137

MÜTÂLEA ...............................................................141

HÜKM-İ VAZʻÎ .......................................................142

İKİNCİ MEBHAS HÂKİM .................................................143

MÜTÂLEA ...............................................................143

ÜÇÜNCÜ MEBHAS MAHKÛMÜN BİH ..........................146

DÖRDÜNCÜ MEBHAS MAHKÛMÜNALEYH ..............148

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

RÛHÜ’L-MECELLE’DE (MEDHÂL) YER ALAN TEMEL

HUKUKÎ KAVRAMLAR VE AÇIKLAMALARI

1. GENEL ÇERÇEVE .................................................................155
2. FIKIH İLMİNİN TANIMI VE UNSURLARI, MESELELERİ

VE KONUSU, ÖNEMİ VE DAYANAĞI ..............................159

1. Genel Açıklama ...................................................................159
2. Fıkhın Tanımı ve Diğer Sosyal Düzen Kurallarıyla İlişkisi ..162
3. Fıkhın Mantıkla İlişkisi ........................................................170
4. Genel Olarak ..................................................................170
5. Soyutlama/Kavramlaştırma, Konuşma, Düşünme .........170
6. Mantıkî ve Hukukî Hükümler ........................................173

Ç. Fıkhî Mesele/Mesele-i Fıkhiyye ile Mantık Önermeleri .....176

1. Genel Olarak ..................................................................176
2. Fıkhî Meseleler ile Şartlı Önermeler Arasındaki İlişki ....178
3. Fıkhî Meselelerin Türleri ...............................................181
4. Küllî Kâidelerin (Kavâid-i Külliye) Tanımı ve Hukuktaki

Yeri ......................................................................................188

1. Genel Olarak ..................................................................188
2. Küllî Kâidenin Tanımı ...................................................190
3. Kavâid-i Külliyenin Hukuktaki İşlevi ............................195

16

III. FIKIH USÛLÜNÜN TANIMI, KONUSU VE GÂYESİ ......202

1. Genel Açıklama ...................................................................202
2. Hak, Hukuk ve Adalet Kavramları ......................................206
3. Hukuk ile Ahlâk İlişkisi .......................................................209
4. Fıkıh Usûlünün Tanımı ........................................................217
5. Fıkıh Usûlünün Konuları ve Süreç ......................................221
6. Fıkıh Usûlünün Konuları ................................................221
7. Süreç ...............................................................................222
8. Fıkıh Usûlünün Amacı .........................................................227
9. Fıkıh Usûlü Yazınında ve Hukuk Kuralı Belirlemede

İzlenen Yöntemler ................................................................230

1. Genel Olarak .................................................................. 230
2. Fukahâ Usûlü .................................................................231
3. Tanımı .................................................................................231
4. Ahmed Cevdet Paşa’nın Metaforu ...................................232
5. Tümevarım ve Tümdengelimin Kullanılışı .....................234

ç. Genel Hükümler ve İlkeler Tespiti ...................................237

2. Mütekellimîn Usûlü .......................................................238
3. Fıkıh Usûlünde Dil Bilgisinin Yeri ve Önemi .....................240
4. FIKIH USÛLÜNDE DELİL-KAYNAK İLİŞKİSİ ve

İSTİDLÂL................................................................................ 246

1. Genel Açıklama ...................................................................246
2. İstidlâl ve Delilin Tanımı ve Türleri ....................................247
3. İstidlâl Kavramı ..............................................................247
4. Delil Türleri ....................................................................251
5. Genel Olarak .......................................................................251
6. Aklî-Naklî Delil Ayrımı ....................................................252
7. Mürekkep-Müfret Delil Ayrımı ........................................255

ç. Aslî-Tâlî Delil Ayrımı .......................................................256

3. Delillerin Uyuşması veya Çatışması ..............................257

17

1. DELİLLERİN/KAYNAKLARIN

DEĞERLENDİRİLMESİ .................................................258

1. Genel Açıklama ...................................................................258
2. Zihnin Gerçek Karşısındaki Durumu ...................................260
3. Genel Olarak ..................................................................260
4. Kişinin Kesin Bilgiye (İlim) Sahip Olması Durumu ......262
5. Kişinin Gerçek Karşısında Bilgisinin Olmaması Durumu

(Cehl/Cehâlet) ................................................................265

4. Kişinin Gerçek Karşısında Şüphede Olma Durumu (Şek) ..266
5. Kişinin Bir Durumu Gerçek Zannetme/Sanma Hâli

(Zan/Sanı) .......................................................................267

6. Taklid Etme ....................................................................269
7. İçerdikleri Bilginin Sağlamlığına Göre Hükümler ..............270

Ç. Zihnin Bilgi Kaynakları ........................................................276

1. Hisler/Duyular ................................................................276
2. Doğru İletilmiş Haber/Bilgi (Haber-i Sâdık) .................276
3. Akıl ve Zihin ..................................................................277
4. Genel Olarak .......................................................................277
5. Zihnî Faaliyetin Hukuktaki Yeri .......................................279
6. Hukukta Mantığın Amacı ..................................................281

ç. Aklın Türleri .......................................................................283

1. FIKIH USÛLÜNDE ASLÎ VE FERʻÎ DELİLLER ..............284
2. Genel Açıklama ...................................................................284
3. Kur’an-ı Kerim (Kitap) ........................................................285
4. Genel Olarak ..................................................................285
5. Vahiy ..............................................................................286
6. İçerik, Düzenleme ve Muhafaza ....................................288
7. Kitabın Unsurları ............................................................290

Ç. Sünnet/Sünnet-i Nebevî ........................................................292

1. Tanımı ............................................................................292

18

2. Sünnet-i Nebevî’nin Aktarıldığı Hadisin Yapısı ve

Türleri .............................................................................298

3. Sünnetin Hukukta Kaynak Değeri .................................303
4. İcmâʻ .....................................................................................307
5. Genel Olarak ..................................................................307
6. Tarihî Süreç ....................................................................309
7. İcmâʻın Türleri ................................................................311
8. İcmâʻın Rüknü ve Şartı ...................................................313
9. İcmâʻın Hukukta Kaynak Değeri ve Dayanakları ..........314
10. Kıyas-ı Fukahâ .....................................................................316
11. Genel Olarak ..................................................................316
12. Fıkıhta Kıyasın Tarihçesi ...............................................319
13. Usûl-i Fıkıhta ve Mantıkta Kıyas ...................................320
14. Genel Olarak .......................................................................320
15. Mantıkta Kıyasın Tanımı ..................................................321
16. Kıyasın Türleri ....................................................................323

ç. Kıyasın Unsurları ...............................................................324

1. Kıyasın Kuralları ................................................................327
2. Fıkıh Usûlünde Kıyas .....................................................328
3. Tanımı .................................................................................328
4. Kur’an’da Kıyas .................................................................331
5. Fıkıhta Kıyasın Unsurları (Rükünleri) .............................333

ç. Kıyasın Yöntemi ................................................................336

1. Fıkıh Usûlünde Kıyasın Şartları .......................................338
2. Fıkıh Usûlünde Kıyasın Hukukî Niteliği ve Sonucu ....343
3. Ebû Hanife’nin Kıyası Kullanma Şekli ...........................347
4. Mecelle’den Kıyas Örnekleri............................................ 349
5. Osmanlı Hukukuçularının Bir Kıyas Örneği ..................351
6. İstihsan ..................................................................................352
7. Genel Olarak ..................................................................352
8. Hukukta İstihsânın Yeri ve Önemi .................................353

19

3. İstihsânın Tanımları .......................................................357
4. Hukukta İstihsânın Yeri ve Önemi .................................359
5. Türleri ..............................................................................362
6. Genel Olarak .......................................................................362
7. Gizli Kıyas İstihsanı-Özel Delil Sebebiyle Yapılan

İstihsan Ayrımı ...................................................................364

1. İstihsanın Temelinde Mevcut Olan Delil Ölçütüne Göre

Türleri ve Örnekler .........................................................365

1. Genel Olarak Genel Olarak ...............................................365
2. Sünnet İstihsanı Örneği .....................................................366
3. İcmâ İstihsanı Örneği .........................................................366

çç. Zorunluluk İstihsanı Örneği ..............................................367

1. Gizli Kıyas İstihsânı Örneği ..............................................370
2. İkincil Deliller (Edille-i Müteferriʻa) ...................................373
3. Genel Açıklama ..............................................................373
4. Rûhü’l-Mecelle’de Yer Almayan İkincil Deliller ..........374
5. Rûhü’l-Mecelle’de Yer Verilen İkincil Deliller............. 379
6. İstishab ................................................................................379
7. Tanımı ve Türleri ................................................379

bb.İstishâbın Delil Olarak Özelliği ..........................382

1. İstishab Kaynaklı Küllî Kâideler ........................384
2. Tahkîmü’l-Hâl ....................................................................385
3. Fıkdân-ı Delil (Delil Yokluğu/Yetersizliği) ....................386

ç. Taklid ...................................................................................386

1. Kalbin Şahitliği ...................................................................387
2. Rûhü’l-Mecelle’deki “Ek”ler (Lâhikalar) .......................389
3. FIKIH USÛLÜNDE HÜKÜM ve AHKÂM ..........................390
4. Genel Açıklama ...................................................................390
5. Fıkıh Usûlünde Hüküm ........................................................392
6. Genel Olarak ..................................................................392
7. Hükmün Tanımı .............................................................395

20

3. Hanefî Fıkhı Ahkâmının, Mecelle’nin Maddeleri (Mevad)

Hâline Getirilmesi ..........................................................396

1. Hükmün Türleri ..................................................................398
2. Genel Olarak ..................................................................398
3. Teklifî Hüküm ................................................................399
4. Tanımı .................................................................................399
5. Teklifî Hükmün Türleri .....................................................401
6. Genel Olarak .......................................................401
7. Dünyevî Amaç Taşıyan Fiillerin Hükümleri ......402
8. Uhrevî Amaç Taşıyan Fiillerin Hükümleri .........404
9. Genel Değerlendirme (Mütâlâa) .......................................406
10. Vazʻî Hüküm ..................................................................409
11. Genel Olarak .......................................................409

bb.Rükün, İllet, Sebep, Şart, Mâniʻ ..........................411

VII. HÜKÜM KOYUCU (HÂKİM)............................................. 415

1. Genel Açıklama ................................................................... 415
2. Genel Değerlendirme (Mütâlea) ..........................................418

VIII. HÜKMÜN KONUSU (MAHKÛMÜN BİH) ......................426

1. Genel Açıklama ...................................................................426
2. Mükellefin Fiillerinin Türleri ...............................................426
3. Genel Olarak ..................................................................426
4. Konusu Bütünüyle Allah Hakkına İlişkin Hükümler .....428
5. Konusu Bütünüyle Kul (Kişi) Hakkına İlişkin Hükümler ...431
6. Karma Nitelikli Haklar ve Hükümler .............................431
7. Allah Hakkı Baskın Olan Karma Haklar ve Hükümler. 431
8. Kul Hakkı Baskın Olan Karma Haklar ve Hükümler ....433
9. HÜKMÜN MUHATABI (MAHKÛMÜN ALEYH) .............434
10. Genel Açıklama ...................................................................434
11. İnsan Aklı ve Düzeyleri .......................................................435
12. Genel Olarak ..................................................................435
13. Akl’ı-heyûlâî/ heyûlânî ..................................................436

21

3. Akl’ı-bi’l-meleke ............................................................438
4. Akl’ı-bi’l-fiil ..................................................................438
5. Akl’ı-müstefad ...............................................................438
6. Akıl ile Ergenlik (Bülûğ) İlişkisi .........................................439

Ç. Hukukî Bir Kavram Olarak Ehliyet .....................................441

1. Genel Olarak ..................................................................441
2. Ehliyet, Zimmet ve Selâhiyet Kavramları...................... 442
3. Hukukî Ehliyetin Türleri................................................ 445
4. Genel Olarak .......................................................................445
5. Hak (Vücûb) Ehliyeti .........................................................445
6. Tanımı .................................................................445
7. Unsurları .............................................................449
8. Türleri .................................................................449
9. Fiil (Edâ) Ehliyeti ...............................................................450
10. Tanımı .................................................................450
11. Türleri ve Aşamaları ...........................................450
12. Ehliyetteki Bozukluklar .......................................................457

GENEL DEĞERLENDİRME ve SONUÇ ...................................459

KAYNAKLAR ...............................................................................469