İslam Hukuku'nda Akdi Mesuliyet ve Tazminat
Dr. Ahmet AKMAN
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ 5
İÇİNDEKİLER 7
KISALTMALAR 19
GİRİŞ 21
AKİTTEN DOĞAN BORÇLAR 21
I. MÜLKİYETİN NAKLİ BORCU 23
II. MENFAATİN NAKLİ BORCU 24
III. ZİMMET BORCU 26
IV. MUAYYEN BİR ŞEYİN YAPILMASI BORCU 28
V. TEVSİK (TEMİNAT) BORCU 30
BİRİNCİ BÖLÜM
AKDE MUHALEFET TEŞKİL EDEN DURUMLAR
I . BORÇLUNUN TEMERRÜDÜ 33
A. Türk Hukukunda 33
Kavram 33
1. Temerrüdün Gerçekleşmesi 34
2. Temerrüdün Hükümleri 35
a. Aynen ifa 35
b. Gecikme Tazminatı 36
c. İfadan Vazgeçip Müspet Zararın Tazminini Talep 36
d. Sözleşmeden Dönme ve Menfi Zararın Tazminini Talep 37
B. İslâm Hukukunda 38
Genel Olarak. 38
1. Temerrüdün Şartları 41
a. Borcun Muaceel Olması 41
b. Borçlu Bakımından İfanın Mümkün ve Güç Yetirilebilir Olması 43
2. Kusurun Temerrüdün Gerçekleşmesindeki Rolü 44
3. Borçlu Temerrüdünün Neticeleri 45
a. Gasbedilen Malın Menfaatlerinin Tazmini Meselesi 47
b. Temerrüt Gasp Benzerliği 51
4. Temerrüdün Hükümleri (Mukayeseli Olarak) 51
II. İMKÂNSIZLIK 55
A. Türk Hukukunda 55
Genel Olarak 55
1. İmkânsızlık Nev’ileri ve Bunların Neticeleri 56
a. Baştaki İmkânsızlık-Sonraki İmkânsızlık 56
b. Objektif İmkânsızlık-Subjektif-İmkânsızlık 56
2. Borcun Düşmesi ve Mesuliyetin Ortadan Kalkması 58
B. İslâm Hukukunda 58
Genel Olarak 58
1. Mevzuun Başlangıçta Mümkün Olmaması 59
2. İfanın Sonradan İmkânsız Hale Gelmesi 61
a. Satım Akdinde 62
aa. Malın (Mebi’in) İmkânsızlığı 62
bb. Bedelin (Semen) İmkansızlığı 64
b. Kira Akdinde 64
aa. Genel Olarak 64
bb. Kira Akdinde Kusursuz İmkansızlık 66
c. Emanet Akitlerinde 67
III. KÖTÜ İFA (AYIPLI İFA) 68
A. Türk Hukukunda 68
Kavram 68
1. Mesuliyetin Gerçekleşmesi İçin Gereken Maddi Şartlar 70
a. Satılanın Ayıplı Olması 70
b. Satılan Maldaki Ayıbın Gizli Olması 70
c. Ayıplar Yarar ve Hasarın Alıcıya Geçişinden Önce Şeyde Var Olmalıdır 70
2. Ayıba Karşı Tekeffülün Hukuki Mahiyeti. 71
a. Satım Akdi 71
aa. Çeşit Satımı 71
bb. Parça Satımı 71
b. Kira Akdi 72
c. İstisna Akdi 72
3. Ayıplı İfadan Doğan Zararın Tazmini 73
a. Doğrudan Zarar 73
b. Dolaylı Zarar 74
4. Tazminatın Tâbi Olduğu Şekli Şartlar 74
B. İSLÂM HUKUKUNDA 74
Genel Olarak. 74
1. Mesuliyetin Şartları 77
a. Kusurun Malın Değeri Üzerinde Tesiri Olması 77
b. Kusurun Kadim Olması 77
c. Müşterinin Malın Kusurlu Oldoğunu Bilmemesi 78
d. Kusursuz Sorumluluk Şartının Kabul Edilmiş Olmaması 78
2. Mesuliyetin Gerçekleşmesi 79
3. Kusurun Bedele Tesiri 81
a. Genel Kural 81
b. İstisnai Haller 82
aa. Özür Sebebiyle Malın İade Edilememesi. 83
bb. Özrün Meydana Gelmesine Müşterinin Sebep Olması 83
cc. Müşteriye Aldığı Mal Dolayısıyla Bir İvazın (Karşılık) Gelmiş Olmaması 83
4. Muhayyerliğin Düşmesi 84
a. Malın Zayi Olması 84
aa. Teslimden Önce 84
bb. Teslimden Sonra 84
b. Malın Eksilmesi 85
aa. Teslimden önce 85
bb. Teslimden Sonra 85
c. Malın Artması 86
aa. Teslimden önce 86
(1) Malda Meydana Gelen Muttasıl (Bitişik) Fazlalıklar 86
(2) Maldan Meydana Gelmeyen Muttasıl (Bitişik)
Fazlalıklar 86
(3) Maldan Meydana Gelen Munfasıl (Bitişik Olmayan)
Fazlalıklar 86
(4) Malın Aslından Meydana Gelmeyen Fazlalıklar 86
bb. Teslimden Sonra 87
(1) Maldan Meydana Gelen Muttasıl (Bitişik) Fazlalıklar 87
(2) Maldan Meydana Gelmeyen Muttasıl (Bitişik)
Fazlalıklar 87
(3) Maldan Meydana Gelen Munfasıl (Bitişik Olmayan)
Fazlalıklar 87
(4) Maldan Meydana Gelmeyen Munfasıl (Bitişik Olmayan) Fazlalıklar 88
d. Müşterinin Muhayyerlik Hakkını Düşürmesi 88
e. Müşterinin Ayıba Muttali Olduktan Sonraki Rızası 88
f. Müşterinin Ayıba Muttali Olmadan Önce Tasarrufta Bulunması 88
İKİNCİ BÖLÜM AKDİN İFA EDİLMEMESİNİN
TAZMİNAT DIŞINDAKİ NETİCELERİ
I. AYNEN İFA 91
A. Türk Hukukunda 91
B. İslâm Hukukunda 93
1. Aynen İfanın Öncelikle Talep Edilmesi 93
2. Aynen İfanın Cebri İcraya Konu Olması 95
II. FESİH 98
A. Türk Hukukunda 98
Kavram 98
1. Feshin (Akitten Dönmenin) Neticeleri 100
a. Henüz Yerine Getirilmemiş Borç Mükellefiyetinin Sona Ermesi 100
b. Daha Önce İfa Edilmiş Edimlerin İadesi 100
2. Akdin İfa Edilmediği Def’i (Exceptio non Adimpleti Contractus) 101
Kavram 101
a. Şartları 102
aa. İki Tarafa Borç Yükleyen Karşılıklı Bir Akit Söz Konusu Olmalıdır 102
bb. Mukabil Borç Halen Mevcut Olmalıdır 102
cc. Mukabil Borcun ifası Teklif Edilmiş Olmalıdır 102
dd. Def’i Hakkından Faydalanmak İsteyenin Önce İfa Borcu Bulunmamalıdır 103
b. Hükümleri 103
B. İslâm Hukukunda 103
Genel Olarak. 103
1. Feshin Hükümleri (Mukayeseli Olarak) 105
2. Akdin ifa Edilmediği Def’i 107
a. Def’i Hakkının Dayandığı Temel 108
b. Def’i Hakkının Doğumuna İlişkin Şartlar 108
aa. Akdin Karşılıklı iki Taraflı Borç Doğuran Akitlerden Olması 108
bb. Def’i Hakkını Kullanan Tarafın Borcunun Öncelikle
Ödenmesinin Gerekmemesi 108
3. Çeşitli Akitlerde Bu Hakkın Kullanılması 109
a. Satım Akdi 109
aa. Satıcının Def’i Hakkı 109
bb. Müşterinin Def’i Hakkı 110
b. Kira Akdi 110
c. Vekâlet Akdi 111
4. Def’i Hakkının Ortadan Kalkması 111
a. Karşı Tarafın Borcunu Ödemesi 111
b. Açık veya Zımni Olarak Bu Haktan Vazgeçmek 111
c. İfa Dışında Borcun Sona Ermesi 112
5. Netice 112
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
AKDİ MESULİYETİN DOĞUMUNA İLİŞKİN ŞARTLAR
I. KUSUR 113
A. Türk Hukukunda 113
Kavram 113
1. Borcun Mahiyetinin Kusura Tesiri 114
2. Kusurun Nev’ileri 116
3. Kusurun İspatı 117
a. Sonuçlandırma Borçlarında 117
b. Gayret Sarfetme Borçlarında 118
4. Mesuliyetin Tadili 119
5. Mesuliyetin Ta’diline Dair Şartların Muteberliği 119
6. Mesuliyetin Ta’dilinin Kusurun Dereceleri Üzerine Etkisi 121
B. İslâm Hukukunda 122
Genel Olarak 122
1. Kusur Yönünden Borçların Tasnifi 125
a. Sonuçlandırma Borcu 125
Kavram 125
aa. Satıcının Malın Mülkiyetini Nakil ve Teslim Borcu 126
bb. Satıcının Ayıp ve İstihkaktan Doğan Tazmin Borcu 126
cc. Kiralananın Menfaatini Nakil Borcu 127
dd. Kiraya Verenin Ayıp ve Taaruzdan Doğan Tazmin Borcu 128
ee. Teslim Borcu 129
ff. Muayyen Bir işin Yapılması Borcu 132
(1) Ecir-i Müşterekin (ortak işçi) Borcu 132
(2) İstisna’ Akdinden Doğan Borç 133
b. Gayret Sarfetme Borcu 134
Kavram 134
aa. Hizmet ve Kira Akitlerinden Doğan Muhafaza Borcu 136
(1) Hizmet Akitlerinde 136
(2) Kira Akitlerinde Muhafaza Borcuna Dair Kaideler 138
(a) Objektif Kıstas 138
(b) Şartlara Riayet Etmeme 138
(c) Maksada Aykırılık 139
(d) Kira Müddetine Uymama 140
bb. Vedianın Muhafazası Borcu 141
(1) Vediayı izinsiz olarak başkasına emanet vermemek 142
(2) Faydalı şartlara riayet edilmesi gerekir 142
(3) Vedia alanın teaddisinin olmaması 143
(4) Vedianın diğer mallara karışmaması 143
(5) Talep vuku’unda geri verilmesi 143
cc. Ariyet Malın Muhafazası Borcu 143
(1) Ariyetin korunmasında ihmal ve kusur gösterilmesi 144
(2) Ariyetin kiraya verilmesi 144
(3) Şartlara riayetsizlik 144
dd. Rehnedilen Eşyanın Muhafazası Borcu 145
(1) Öncelikle rehin alan rehnin korunmasında kendi
malına gösterdiği özeni göstermelidir. 145
(2) Rehnedilenin kullanılmaması gerektiği 145
ee. Vekilin Muhafaza Borcu 146
2. Mesuliyetin Ta’dili 147
3. İspat Mükellefiyeti. 148
II. ZARAR 149
A. Türk Hukukunda 149
Genel Olarak Zarar Kavramı 149
1. Zarar Çeşitleri 150
a. Maddi Zarar 150
aa. Müspet Zarar 151
(1) Fiili Zarar 151
(2) Yoksun Kalınan Kâr 152
bb. Menfi Zarar 152
b. Manevi Zarar 153
2. Tazmini Gereken Zarar 154
B. İslâm Hukukunda 155
Genel Olarak. 155
1. Zarar Çeşitleri 156
a. Maddi Zarar 157
b. Manevi Zarar 158
C. Ceza Koşulu, Bağlanma ve Cayma Parası 160
1. Türk Hukukunda 160
a. Ceza Koşulu (Cezai Şart) 160
b. Bağlanma Parası (Pey Akçesi) 161
c. Cayma Parası (Pişmanlık Akçesi) 162
2. İslâm Hukukunda 163
D. Zararın Tazmini 166
E. Tazmin Şartları 166
1. Ekonomik ve Hukuken Değer Taşıyan Bir Mal Olması 166
2. Tazmin Edilen Mal ile Tazminat Bedeli Arasında Denklik Olması (Mümaselet) 167
F. Zararın Tazmin Yönünden Tasnifi 168
1. Tazmin Edilen Zararlar 168
2. Tazmin Edilmeyen Zararlar 169
3. İstisnalar 170
a. Küçük çocuğun emeğinin tazmini 170
b. Küçük çocuğun malını kullanmak 171
c. Vakıf malını veya gelirinden istifade etmek maksadıyla
hazırlanmış malı kullanmak 171
III. İLLİYET BAĞI 175
A. Türk Hukukunda 175
Genel Olarak 175
1. İlliyet Bağının Kesilmesi 176
a. Kavram 176
b. Harici (Dış) Sebepler 176
aa. Mücbir Sebep 176
bb. Zarara Uğrayanın Kusuru 178
cc. Üçüncü Şahsın Kusuru 178
B. İslâm Hukukunda 179
Genel Olarak 179
1. İspat Külfeti 180
2. İlliyet Bağının Kesilmesi 180
a. Fevkalade Hal veya Mücbir Sebep (Semavi Afet, Force Majeure) 181
aa. Daman Akitlerinde 182
bb. Emanet Akitlerinde 183
b. Zarara Uğrayanın Kusuru 184
aa. Daman Akitlerinde 184
bb. Emanet Akitlerinde 185
c. Üçüncü Şahsın Kusuru 186
aa. Daman Akitlerinde 186
bb. Emanet Akitlerinde 186
3. Harici (dış) Sebeplerin Tesiri Bakımından Emanet ve Tazminat Eli
Arasındaki Farklar 187
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM TAZMİNAT
MALLARIN (EŞYALARIN) TAZMİNAT BAKIMIMDAN TASNİFİ
I. GENEL OLARAK 189
A. Kendisiyle Mazmun (Tazmin edilen) Olan Mal 189
B. Başkasıyla Mazmun Olan Mal 190
C. Gayr-i Menkulün Özel Durumu 190
D. Mal Üzerindeki Elin Durumu 191
1. Yed- i Daman 191
2. Yed-i Emanet 193
II. AKİTLERİN TAZMİNAT BAKIMINDAN TASNİFİ 194
A. Daman Akitleri 195
1. Satım (Bey’) Akdi 195
2. Satım Akdinde Tazmin Mesuliyetinin Ortaya Çıkması 196
a. Teslimden Önce Malın Zayi’ Olması 196
b. Teslimden Sonra Malın Zayi’ Olması 202
c. Malın Nemasının Telef Olması 202
aa. Teslimden önce 203
bb. Teslimden Sonra 204
d. Bedelin (Semen) Zayi’ Olması 204
e. Fasit Bey’de Tazmin Mesuliyeti 204
f. Batıl Bey’de Tazmin Mesuliyeti 206
g. Sevm-i Şıra ve Nazar Halinde Tazmin Mesuliyeti 207
h. İstihkak ve Taarruzdan Doğan Mesuliyet 209
ı. Muhayyerlik Şartı ve Tazmin Mesuliyeti. 210
3. Satım Akdinde Hasar Meselesi ve İntikali 212
a. Roma Hukukunda Hasar 213
b. Alman Hukukunda Hasar 213
c. Fransız Hukukunda Hasar 214
d. İsviçre-Türk Hukuk Sisteminde Hasar 214
aa. 818 sayılı Borçlar Kanunu Döneminde Hasar 214
bb. 6098 sayılı yeni Türk Borçlar Kanunu Döneminde Hasar 216
e. Mısır Hukukunda Durum 217
4. İslâm Hukukunda Hasar ve İntikali 217
a. Mülkiyetin intikali 218
b. Mebi’ (Mal) Üzerinde Tasarruf 219
c. Mukabil Borcun İfasında Öncelik ve Hapis Hakkı 221
d. Hasarın İntikali 222
aa. Mezheplerin Konuya Bakışı 224
bb. Semere ve Ziyadeler (Nef’a-Yarar) 227
cc. Teslimden Sonra 228
e. Genel Değerlendirme 229
5. Kısmet (Taksim) Akdi 235
6. Sulh (Mal Karşılığında) 237
7. Muharace (Teharuc) Akdi 238
8. Karz (Ödünç) Akdi 239
9. Nikah Akdi 243
10. Muhalaa (Hulu’) Akdi 245
11. İstisna’ Akdi 245
B. Emanet Akitleri 247
Genel Olarak 247
1. Vedia Akdi 248
Kavram 248
a. Akitten Doğan Borçlar 249
b. Vediada Tazmine Yol Açan Sebepler 250
c. Tazminata Dair Hükümler 250
2. Ariyet Akdi 252
a. Tazmin Mesuliyetinin Ortaya Çıkması 253
b. Tazminata Dair Hükümler 254
3. Şirket Akitleri 258
a. Tazminata Dair Hükümler 258
b. Mudarebe Akdi 259
4. Vekâlet Akdi 261
5. Vesayet Akdi 264
6. Hibe Akdi 265
C. Muhtelit (Çift Vasıflı) Akitler 267
Genel Olarak 267
1. İcare (Kira) Akitleri 267
a. Menfaat üzerine Yapılan Kira Akdi 268
aa. Kiracının Borçları ve Mesuliyeti 268
bb. Kiraya Verenin Borçları ve Mesuliyeti 272
(1) Menfaatin Tamamen Ortadan Kalkması 273
(2) Menfaatin Kısmen Ortadan Kalkması 274
(3) Menfaatin Geçici Olarak Ortadan Kalkması 275
(4) Kiraya Verenin Ayıp ve İstihkaktan Doğan Mesuliyeti 275
b. İş Üzerine Yapılan Kira Akdi 276
aa. Ecir-i Müşterek (Ortak işçi) ve Mesuliyeti 277
bb. Ecir-i Has (Özel İşçi) ve Mesuliyeti 281
2. Rehin Akdi 282
3. Sulh (Menfaat Karşılığında) 288
SONUÇ 289
KAYNAKÇA 293
