İstanbul Protokolü ve İşkencenin Önlenmesi
İSTANBUL PROTOKOLÜ VE İŞKENCENİN ÖNLENMESİ
Mehmet KAYA, İlyas KAYA
Birinci Bölüm
İŞKENCE YASAĞININ GELİŞİM SÜRECİ
I. İŞKENCE KAVRAMI VE TANIMI-3
A. Tanımı-3
B. İşkence ile Diğer Kötü Muamele Ayrımı-7
C. İşkence ve Diğer Kötü Muamelenin Unsurları-9
D. İşkence Yasağının İstisnasız Bir Yasak Eylem Oluşu-10
II. İNSANCIL HUKUKTA İŞKENCE YASAĞININ GELİŞİMİ-13
A. Ortaçağ ve Öncesi-13
B. 19. Yüzyıl Sonrası-15
C. Günümüz Devletler Hukukunda İnsancıl Hukuk-16
III. İNSAN HAKLARI HUKUKUNDA İŞKENCE YASAĞININ GELİŞİMİ-18
A. Genel Olarak-18
B. İngiltere de İşkence Yasağı Konusundaki Gelişmeler-18
C. Amerika da İşkence Yasağı Konusundaki Gelişmeler-20
D. Fransa da İşkence Yasağı Konusundaki Gelişmeler-20
1. Engizisyon Mahkemeleri-21
2. Fransız Devrimi Sonrası-22
E. Türk Hukuk Tarihinde İşkence Yasağı Konusundaki Gelişmeler-24
1. Osmanlı Döneminde İşkence Yasağına İlişkin Gelişmeler-24
2. Türkiye Cumhuriyeti Döneminde İşkence Yasağı Konusundaki Gelişmeler-25
a. Anayasal Düzeyde İşkencenin Yasaklanması-25
b. Yasal Düzeyde İşkencenin Yasaklanması-27
c. Uluslararası Belgeler Düzeyinde İşkencenin Yasaklanması-29
F. Diğer Avrupa Ülkelerinde İşkenceyi Önleme Çabaları-32
G. Birleşmiş Milletler Döneminde İşkenceyi Önleme Çabaları-33
1. İşkencenin Önlenmesine İlişkin Uluslararası Belgeler-34
a. Evrensel İnsan Hakları Bildirgesi-35
b. Tutuklulara Uygulanacak Muamele Hakkında Asgari Standart Kuralları-37
c. Medeni ve Siyasi Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşmesi-39
-1- -Sözleşme nin Kabulü ve Yürürlüğe Girişi-39
-2- -Sözleşme nin Özellikleri-41
-3- -Sözleşme nin Öngördüğü Yükümlülükler-42
d. İşkenceye Karşı Bildirge-42
e. Tıbbi Etik İlkeleri-44
f. Birleşmiş Milletler İşkenceye Karşı Sözleşme-46
-1- -Sözleşme nin Kabulü ve Yürürlüğe Girişi-46
-2- -Sözleşme nin Özellikleri ve Öngördüğü Yükümlülükler-47
-3- -İşkenceye Karşı Seçmeli Protokol-52
g. Tutukluluk Haline İlişkin İlkeler Bütünü-53
2. Birleşmiş Milletler Nezdinde İşkenceyi Önleme Mekanizmaları-56
a. İnsan Hakları Komitesi-57
-1- -İnsan Hakları Komitesi nin Oluşumu-57
-2--İnsan Hakları Komitesi nin Çalışma Şekli-57
-3- -İnsan Hakları Komitesi nin Görev ve Yetkileri-58
-a- Rapora Dayalı Denetim-58
-b--Devletlerarası Başvuru-58
-c- Kişisel Başvuru-60
-d- Genel Yorum Raporları-61
b. İşkenceye Karşı Komite-62
-1- İşkenceye Karşı Komite nin Oluşumu-62
-2- İşkenceye Karşı Komite nin Çalışma Şekli-63
-3- İşkenceye Karşı Komite nin Görev ve Yetkileri-63
-a- Rapora Dayalı Denetim-63
-b- Soruşturmaya Dayalı Denetim-64
-c- Devletlerarası Başvuruya Dayalı Denetim-66
-d- Bireysel Başvuruya Dayalı Denetim-66
-e- Düzenli Ziyaretlere Dayalı Denetim ve Önleme Alt Komitesi-68
i. Önleme Alt-Komitesi nin Oluşumu-69
ii. Önleme Alt-Komitesi nin Çalışma Şekli-70
iii. Önleme Alt-Komitesi nin Görev ve Yetkileri-70
c. İnsan Hakları Konseyi-71
-1- İnsan Hakları Konseyi nin Oluşumu-71
-2- İnsan Hakları Konseyi nin Öngördüğü Önleme Mekanizmaları-72
-a- 1235 Yöntemi-73
-b- 1503 Yöntemi-73
-c- Özel Yöntemler-74
i. İşkence Özel Raportörü-75
ii. Kadınlara Yönelik Şiddet Özel Raportörü-76
H. İşkencenin Önlenmesine Dair Bölgesel Çabalar-78
1. İşkencenin Önlenmesine İlişkin Bölgesel Yükümlülükler-78
a. Amerikan İnsan Hakları ve Ödevleri Bildirisi-79
b. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi-80
-1- -Sözleşme nin Kabulü ve Yürürlüğe Girişi-80
-2- -11 Nolu Ek Protokol-81
-3- -Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi nin Özellikleri-82
-4- -Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi nin Kapsamı-84
-5- -Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi nde İşkence Yasağı-85
c. Amerikalılararası İnsan Hakları Sözleşmesi-87
-1- -Sözleşme nin Kabulü ve Yürürlüğe Girişi-87
-2- -Sözleşme nin Özellikleri ve Öngörülen Yükümlülükler-87
d. Afrika İnsan ve Halkların Hakları Şartı-88
-1- -Şart ın Kabulü ve Yürürlüğe Girişi-88
-2- -Şart ın Özellikleri ve Öngörülen Yükümlülükler-88
e. Amerikalılararası İşkencenin Önlenmesi ve Cezalandırılması Sözleşmesi-89
-1- -Sözleşme nin Kabulü ve Yürürlüğe Girişi-89
-2- -Sözleşme nin Özelliği ve Öngördüğü Yükümlülükler-89
f. İşkencenin Önlenmesine Dair Avrupa Sözleşmesi-92
-1- -Sözleşme nin Kabulü ve Yürürlüğe Girişi-92
-2- -Sözleşme nin Özelliği ve Öngördüğü Yükümlülükler-93
2. Bölgesel Örgütler Nezdinde İşkenceyi Önleme Mekanizmaları-94
a. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi-95
-1- -Genel Olarak-95
-2- -Mahkeme nin Yapısı-96
-3- -Mahkeme ye Başvuru Şekli-98
b. Amerikalılararası İnsan Hakları Komisyonu-100
-1- -Komisyon un Oluşumu-100
-2- -Komisyon un Görev ve Yetkileri-100
c. Amerikalılararası İnsan Hakları Mahkemesi-101
-1- -Mahkeme nin Kuruluşu-102
-2- -Mahkeme nin Görev ve Yetkileri-102
d. İnsan ve Halkların Hakları Afrika Komisyonu-103
-1- -Komisyon un Oluşumu-103
-2- -Komisyon un Görev ve Yetkileri-103
e. İnsan ve Halkların Hakları Afrika Mahkemesi-104
-1- -Mahkeme nin Oluşumu-105
-2- -Mahkeme nin Görev ve Yetkileri-105
f. Avrupa İşkenceyi Önleme Komitesi-106
-1- -Komite nin Oluşumu-106
-2- -Komite nin Görev ve Yetkileri-106
-3- -Komite nin Çalışma Şekli-107
-4- -Yapılacak Ziyaretlerin Şekli ve Sonuçları-108
-5- -Devletlerin Yükümlülükleri-110
I. Uluslararası Ceza Mahkemesi-110
1. Mahkeme nin Oluşumu-110
2. Mahkemenin Niteliği-111
3. Mahkeme nin Görev ve Yetkileri-112
İkinci Bölüm
İŞKENCENİN HUKUKİ AÇIDAN SORUŞTURULMASI
I. İSTANBUL PROTOKOLÜ NÜN ORTAYA ÇIKIŞI VE HUKUKİ NİTELİĞİ-117
A. İstanbul Protokolü nün Hazırlanışı-117
B. İstanbul Protokolü nün Birleşmiş Milletler Belgesi Olması-118
C. İstanbul Protokolü nün Hukuki Niteliği-119
II. İŞKENCE SORUŞTURMASININ AMACI-121
III. İŞKENCE VEYA DİĞER KÖTÜ MUAMELENİN ETKİN SORUŞTURULMASI VE
BELGELENDİRİLMESİNE İLİŞKİN İLKELER-125
A. İşkence veya Diğer Kötü Muamelenin Etkin Soruşturulması ve Belgelendirilmesinin
Amaçlarına Dair İlke-126
1. Olayların Açıklığa Kavuşturulması ve İşkence Olayına Karışan Bireylerin ve Devletlerin
Sorumluluğunun Saptanması ve Kabul Edilmesi-126
2. Olayın Tekrarlanmasını Engellemek İçin Gerekli Önlemlerin Belirlenmesi-127
3. Soruşturma Sonucunda, Sorumlu Olduğu Düşünülen Kişilerin Yargılanmalarının Temin
Edilmesi ve Mağdurlara Yönelik Giderimin Sağlanması. 127
a. Soruşturma Sonucunda, Sorumlu Olduğu Düşünülen Kişilerin Yargılanmalarının Temin
Edilmesi-128
b. Soruşturma Sonrası Mağdurlara Yönelik Giderimin Sağlanması. 130
B. Devletlerin Bağımsız, Tarafsız ve Etkin Soruşturma Yapma Yükümlülüklerine Dair İlke133
C. Soruşturmayı Yürüteceklerin Yetkileri ile Mağdur ve Tanıkların Korunmasına Dair İlke141
D. İşkence Mağduru veya Yasal Temsilcilerinin Soruşturma Usulüne Etkin Katılımına Dair
İlke-142
E. Soruşturma Komisyonu ve Soruşturma Sonucuna Dair İlke-145
1. Soruşturmanın Bağımsız Bir Komisyon Tarafından Yürütülmesi-145
2. Soruşturma Raporunun Kamuoyuna Açıklanması-148
3. Devletin Rapora Cevap Vermesi-149
F. İşkence Soruşturmasında Görev Alan Tıp Uzmanlarının Davranışlarına ve Düzenledikleri
Raporların Niteliklerine Dair İlke-149
1. Tıp Uzmanları Kontrolünde Mağdurun Bilgilendirilmiş Onamı Alınarak Muayenenin Gizli
Yapılması-149
a. Muayenenin Tarafsız ve Bağımsız Bir Adli Tıp Uzmanı Tarafından Yapılması-150
b. Muayenenin Gizli Yapılması. 153
c. Mağdurun Bilgilendirilmiş Onamının Alınması-155
2. Muayyenin Hemen Ardından Rapor Yazılması-160
a. Görüşme Koşulları-161
b. Öykü-162
c. Fiziksel ve Psikolojik Muayene-163
d. Görüş-164
e. Raporu Kaleme Alan-165
3. Raporun Gizli Tutulması-165
IV. İŞKENCE SORUŞTURMASINDA İZLENECEK USULLER-166
A. Uygun Soruşturma Biriminin Belirlenmesi-166
B. İşkence Gördüğü İddia Edilen Kişi ve Diğer Tanıklarla Görüşme-171
1. İşkence Gördüğü İddia Edilen Kişinin Bilgilendirilmiş Onamı ve Diğer Koruma Biçimleri171
2. Soruşturmacının Seçimi-172
3. Soruşturma Bağlamı-173
4. Tercüman Kullanımı-174
5. Tanıkların Güvenliği-175
6. İşkence Gördüğü İddia Edilen Kişiden Alınacak Bilgi-175
7. İşkence Gördüğü İddiasında Olan Kişiden Alınacak İfade-176
8. İşkence Şüphelisinin İfadesi-178
C. Fiziksel Delillerin Toplanması ve Korunması-178
D. Tıbbi Deliller-183
E. Fotoğraflama-186
V. SORUŞTURMA KOMİSYONU-188
A. Soruşturma Kapsamının Tanımlanması-188
B. Komisyonun Yetkileri-189
C. Komisyona Hukuki Danışmanların Seçimi-190
D. Uzman Danışmanların Seçimi-190
E. Tanıkların Korunması-191
F. Soruşturma Usulü-198
G. Soruşturma Duyurusu-198
H. Delillerin Toplanması ve Değerlendirilmesi-199
1. Delil İsteme Yetkisi-199
2. Delillerin Toplanması-200
3. Delillerin Değerlendirilmesi-201
I. Komisyon Raporu-202
J. Devletin Komisyon Raporuna Cevabı-203
Üçüncü Bölüm
GÖRÜŞMEYE İLİŞKİN GENEL DEĞERLENDİRMELER
I. GİRİŞ-205
II. SORUŞTURMA, İNCELEME VE BELGELEMENİN AMACI-205
III. ALIKONULANLARA İLİŞKİN USULİ ÖNLEMLER-206
A. Alıkonulan Kişinin Hekime Ulaşma Hakkı-207
1. Alıkonulan Kişinin Sağlık Kontrolünden Geçirilmesi-207
2. Alıkonulan Kişiyi Sağlık Kontrolüne Götüren Görevlinin Kimliği-209
3. Alıkonulan Kişinin İkinci ya da Alternatif Rapor Alması-210
4. Alıkonulan Kişinin Mahremiyete Uygun Ortamda Muayene Edilmesi-210
5. Alıkonulan Kişinin Uygun Mekanda Muayene Edilmesi-211
6. Alıkonulan Kişinin Muayene Edilmesinde Standart Form Kullanılması-212
7. Raporun Alıkonulana ve Yetkili Makama Verilmesi-212
8. Tıbbi Muayene Sırasında Avukatla Görüşme Sağlanması-213
9. Tıbbi Muayene Sırasında Belirlenen İşkence İddiasının Bildirilmesi-214
B. Sağlık Çalışanlarının -Hekimlerin- Uymakla Yükümlü Oldukları Etik İlkeler-214
1. Sağlık Çalışanlarının -Hekimlerin- Etik Yükümlülüklerinin düzenlenmesi-215
a. Birleşmiş Milletler Belgeleri-215
b. Uluslararası Meslek Kuruluşlarının Belgeleri-216
c. Ulusal Sağlık Hizmeti Etiği Kuralları-216
2. Sağlık Çalışanlarının -Hekimlerin- Etik Yükümlülükleri-217
a. Negatif Yükümlülükler-217
b. Pozitif Yükümlülükler-218
IV. ALIKONULMA MERKEZLERİNE YAPILAN RESMİ ZİYARETLER-219
V. SORU SORMA TEKNİKLERİ-223
VI. ÖYKÜNÜN RAPORLANMASI-223
A. Yakalanma Öncesi ve Psiko-Sosyal Öykü-223
B. Alıkonulma ve Kötü Muamele Öyküsünün Özeti-224
C. Alıkonulma Koşulları-224
D. Alıkonulma Yer ve Koşulları-225
E. İşkence ve Kötü Muamele Yöntemleri-226
VII. VAKA ÖYKÜSÜNÜN DEĞERLENDİRİLMESİ-226
VIII. İŞKENCE YÖNTEMLERİNİN GÖZDEN GEÇİRİLMESİ-227
IX. CİNSİYETLE İLGİLİ KONULAR-228
X. SEVK GEREKTİREN DURUMLAR-229
XI. BULGULARIN DEĞERLENDİRİLMESİ-229
Dördüncü Bölüm
İŞKENCENİN FİZİKSEL DELİLLERİ
I. GİRİŞ-231
II. TIBBİ ÖYKÜ-232
III. FİZİKİ MUAYENE-234
IV. ÖZEL İŞKENCE YÖNTEMLERİ SONRASI MUAYENE ve DEĞERLENDİRME-236
IV. TECAVÜZ ve CİNSEL İŞKENCE-237
A. Semptomların Gözden Geçirilmesi-237
B. Cinsel Saldırının Hemen Sonrasında Muayene-238
C. Cinsel Saldırının Birkaç Gün Sonrasında Muayene-241
D. Cinsel Saldırı Mağdurunun Takibi-241
E. Kadınların Genital Muayenesi-242
F. Erkeklerin Genital Muayenesi-243
G. Anal Bölgenin Muayenesi-243
V. ÖZEL TEŞHİS YÖNTEMLERİ-244
Beşinci Bölüm
İŞKENCENİN PSİKOLOJİK DELİLLERİ
I. GENEL DEĞERLENDİRME-247
II. İŞKENCENİN PSİKOLOJİK ETKİLERİ-247
A. Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar-247
B. Yaygın Olarak Görülen Psikolojik Tepkiler ve Belirtiler-248
C. Tanısal Sınıflandırmalar-250
III. PSİKOLOJİK/PSİKİYATRİK DEĞERLENDİRME-252
A. Etik ve Klinik Değerlendirme-252
B. Görüşme Süreci-252
C. Psikilojik/Psikiyatrik Değerlendirmenin Bileşenleri-252
1. İşkence ve Kötü Muamele Öyküsü-252
2. Halen Varolan Psikolojik Şikayetler-253
3. İşkence Sonrası Öykü-253
4. İşkence Öncesi Öykü-253
5. Tıbbi Öykü-254
6. Geçmiş Psikiyatrik Öykü-254
7. Madde Kullanımı ve Bağımlılığı Öyküsü-254
8. Ruhsal Durum Muayenesi-254
9. Sosyal İşlevselliğin Değerlendirilmesi-255
10. Psikolojik Testler, Kontrol Listeleri ile Soru Formlarının Kullanımı-255
11. Klinik İzlenim-255
12. Öneriler-256
D. Nöro Psikolojik Değerlendirme-256
E. Çocuklar ve İşkence-257
SONUÇ-259
KAYNAKÇA-263
