İklim Değişikliği ile Mücadelede İş ve Sosyal Güvenlik Hukukunun Araçları, İşin ve İşçinin Korunması

Dr. İstemi Ceysu DİNÇ ÜTÜKLER

İÇİNDEKİLER

SUNUŞ  7

ÖNSÖZ  11

ÖZET . 15

İÇİNDEKİLER 17

KISALTMALAR . 27

GİRİŞ .29

BİRİNCİ BÖLÜM

İŞ İLİŞKİLERİNİN GELECEĞİNDE BİR BELİRLEYİCİ OLARAK

İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ

İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNİN İŞ İLİŞKİSİ ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ .36

İş Kayıpları 36

Doğrudan (Aşırı Hava Olayları Kaynaklı) İş Kayıpları . 36

Genel Olarak . 36

Sektörel Etkiler 38

aaa. Tarım. 38

bbb. Turizm. 41

Dolaylı (Karbon Nötr Ekonomiye Geçiş Kaynaklı) İş Kayıpları . 42

İşgücü Göçü 43

İş Sağlığı ve Güvenliğine İlişkin Riskler 45

Sıcaklık Artışı . 47

Genel Olarak . 47

İş Sağlığı ve Güvenliği Mevzuatları ve Ulusal Politikalarda İklim

Değişikliğine Bağlı Bir Risk Olarak Sıcaklık Artışı . 49

aaa. Farklı Ülke Mevzuat ve Politikalarından Örnekler  49

bbb. Alman Hukuku  51

ccc. Hukukumuz Bakımından Bir İSG Riski Olarak Yüksek

Sıcaklık  53

Aşırı Hava Olayları . 56

Hava Kirliliği. 60

18 İçindekiler

UV Radyasyonu64

Vektörle Bulaşan Hastalıklar ve Diğer Biyolojik Riskler70

Tarımsal İlaçların Kullanımındaki Artışa Bağlı Riskler.73

Karbon Nötr Ekonomiye Geçişe Bağlı Riskler.75

Toplumsal Cinsiyet Perspektifinin Yokluğundan Kaynaklanan Riskler.76

ı. Çocuk İşçiliğinin Artışına Bağlı Riskler 78

KARBON NÖTR EKONOMİYE ADİL GEÇİŞ (JUST TRANSITION) 82

Genel Olarak .82

İş ve Sosyal Güvenlik Hukuku Bağlamında Adil Geçiş88

Adil Geçiş Kavramının Hukuki Kaynakları91

Cancun Anlaşması (Cancun Agreement)92

Paris İklim Anlaşması (Paris Climate Agreement) 93

Silezya Bildirgesi (Silesia Declaration)94

Adil Geçiş Bildirgesi (Just Transition Declaration)96

Karbon Nötr Ekonomiye Adil Geçiş Süreci 99

Adil Geçiş Sürecinin İstihdam ve İş İlişkisi Üzerindeki Etkileri99

Nicel-Nitel Etkiler.100

aaa. Nicel Etkiler100

bbb. Nitel Etkiler103

Yeşil İşlerin (Green Jobs) Ortaya Çıkması ve Yaygınlaşması.104

aaa. İşlerin Yeşil Niteliklerine Göre Sınıflandırılması.105

bbb. ILO Yeşil İşler Programı107

ccc. Yeşil İşlerin Türkiye Açısından Olası Etkileri.109

İş Sağlığı ve Güvenliğine İlişkin Etkiler .110

Adil Geçişin Bazı Sektörler Bakımından Değerlendirilmesi 112

aaa. Enerji .112

Fosil Kaynaklara Dayalı Enerji .113

Almanya114

Avustralya .117

iii. İtalya .119

Yenilenebilir Enerji120

bbb. Tarım .121

ccc. İnşaat.122

ddd. Ulaşım125

Adil Geçişin Planlanması 129

Planlamada Göz Önünde Bulundurulması Gereken Esaslar 130

İçindekiler 19

aaa. Güçlü Devlet Desteği ve Katılımı. 130

bbb. Özel Olarak Adil Geçiş Amacına Tahsis Edilmiş

Fon/Fonlar  131

ccc. Çeşitli Çıkar Gruplarının Güçlü İşbirliği 131

ddd. Ekonomik Faaliyetlerin Çeşitlendirilmesi 132

eee. Adil Geçiş Programlarının Toplumsal Cinsiyet Bakış

Açısıyla Ele Alınması 134

fff. Sürdürülebilir Kalkınma Amaçlarının Merkeze Alınması. 136

Farklı Düzeylerde Planlama. 136

aaa. Ulusal Düzeyde . 136

bbb. Sosyal Taraflar Düzeyinde. 137

Adil Dönüşümün Bazı Ülkeler Bakımından İncelenmesi 138

aaa. Kanada  138

bbb. Almanya 139

ccc. Fransa . 141

ddd. İspanya 142

eee. Güney Afrika Cumhuriyeti  142

III. SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK.144

Genel Olarak. 144

Sosyal Sürdürülebilirlik . 146

Uluslararası İş Hukuku Kaynaklarında Sosyal Sürdürülebilirlik. 148

Uluslararası İş Hukuku Kaynaklarına Genel Bakış 148

Davranış Kuralları (Codes of Conduct) Aracılığıyla Sosyal

Sürdürülebilirliğin Tesisi 151

Çok Uluslu İşletmeler İçin OECD Sorumlu İş Davranışı Rehberi

(OECD Guidelines for Multinational Enterprises on

Responsible Business Conduct). 152

BM Küresel Mutabakatı (UN Global Compact) . 154

BM 2030 Sürdürülebilir Kalkınma Gündemi 155

BM İş Dünyası ve İnsan Haklarına İlişkin Yol Gösterici İlkeler . 156

ISO 26000 157

Davranış Kurallarının İşletmelerdeki Yansıması Olarak Kurumsal

Sosyal Sorumluluk (Corporate Social Responsibility-CSR). 158

Tutarlı Bir Kurumsal Sosyal Sorumluluk (CSR) Politikası İçin Tedarik

Zincirinde Sürdürülebilirlik 162

Çevresel Sosyal Yönetişim (Environmental, Social and Governance-

ESG). 165

20 İçindekiler

Sürdürülebilir Kalkınma .167

Genel Olarak 167

Sürdürülebilir Kalkınmaya İlişkin BM Faaliyetlerinin Tarihçesi 171

Amaç 8: İnsan Onuruna Yakışır İş (Decent Work) ve Ekonomik

Büyüme173

Sürdürülebilir Kalkınmaya İş ve Sosyal Güvenlik Hukuku

Perspektifini Dahil Etmenin Önemi177

ee Avrupa Birliği Adalet Divanı’nın AGET Iraklis Kararı Işığında

Avrupa Birliği İş Hukukunda Sürdürülebilir Kalkınma 182

Sürdürülebilir Kalkınma Yaklaşımına Yöneltilen Başlıca

Eleştiriler185

Sürdürülebilirliğin Tesisinde Paradigma Değişikliği: Yumuşak Hukuktan

Sert Hukuka.188

Avrupa Birliği Hukuku 189

Genel Nitelikli Düzenlemeler .189

aaa. Kurumsal Sürdürülebilirlik Raporlama Direktifi

(Corporate Sustainability Reporting Directive-CSRD)189

bbb. Kurumsal Sürdürülebilirlik Durum Tespiti (Özen

Yükümlülüğü) Direktifi (Corporate Sustainability Due

Diligence Directive-CSDDD) .194

Sektörel veya Diğer Özel Nitelikli Düzenlemeler .200

Alman Hukuku .202

CSR Direktifi Uygulama Kanunu (CSR-Richtlinie-

Umsetzungsgesetz- CSR-RUG) .202

Alman Tedarik Zincirleri Özen Yükümlülükleri Kanunu

(Lieferkettensorgfaltspflichtengesetz - LkSG)203

Türk Hukuku.209

Sürdürülebilirlik İlkeleri Uyum Çerçevesi.209

Türkiye Sürdürülebilirlik Raporlama Standartları 212

İKİNCİ BÖLÜM

İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ İLE MÜCADELE

ULUSLARARASI VE ULUSÜSTÜ DÜZEYDE MÜCADELE .219

Birleşmiş Milletler .219

Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi 219

Kyoto Protokolü.222

Paris İklim Anlaşması .224

İçindekiler 21

Avrupa Birliği 230

Lizbon Anlaşması. 230

Avrupa Yeşil Mutabakatı (European Green Deal) . 230

Avrupa İklim Yasası (European Climate Law) 232

55 Sınırına Uyum Paketi (Fit for 55 Package) 233

Çevre Eylem Programları. 234

Avrupa Konseyi. 236

AİHM’nin Verein Klimaseniorinnen Schweiz ve Diğerleri v. İsviçre

Kararı. 237

AİHM’nin Carême v. Fransa Kararı 239

AİHM’nin Duarte Agostinho ve Diğerleri v. Portekiz ve 32 Diğer

Devlet Kararı . 240

ULUSAL DÜZEYDE MÜCADELE 241

III. MÜCADELEDE İŞ VE SOSYAL GÜVENLİK HUKUKUNUN ARAÇLARI.245

İş Hukukunun Genel Araçlarıyla Mücadele 249

Ekonomik ve Sosyal Boyut Arasındaki Hassas Dengeye Çevresel

Boyutun Eklenmesi . 249

Yönetime Katılma 251

Yönetime Katılmanın Uluslararası ve Bölgesel Nitelikteki

Hukuki Kaynakları 252

Alman Hukukunda Bir Yönetime Katılma Usulü Olarak İşyeri

Kurulları. 254

aaa. Genel Olarak . 254

bbb. İşyeri Kurullarının Çevresel Yetkileri . 256

Türk Hukukunda Yönetime Katılma ve Çevresel Yetkilere Sahip

Bir İşçi Temsilciliği Kurumuna İlişkin Önerimiz 261

Bireysel İş Hukuku Araçlarıyla Mücadele . 265

Sürdürülebilir İş İçin Çalışma Sürelerinin Azaltılması 265

Çalışma Süresinin Azaltılmasının Olası Faydaları 267

Çalışma Sürelerinin Azaltılmasında Hukuki Dayanak 272

aaa. Kanuni Düzenlemeyle Çalışma Sürelerinin Azaltılması . 272

bbb. Toplu İş Sözleşmesiyle Çalışma Sürelerinin Azaltılması  274

ccc. İş Sözleşmesiyle Çalışma Sürelerinin Azaltılması  279

ddd. Çalışma Süresinin Azaltılması ve İşverenin Yönetim

Hakkı . 282

Çalışma Sürelerinin Azaltılması Uygulaması 284

22 İçindekiler

Çalışma Sürelerinin Azaltılmasının Ücrete Etkisi286

aaa. Çalışma Sürelerinin Ücrette Kesinti Yapılmak Suretiyle

Azaltılmasının Değerlendirilmesi .288

Değişiklik Feshi288

Çalışmaktan Kaçınma Hakkı 291

iii. İşverenin Eylemli Feshi (İşverene Atfedilen Fesih)292

Değişiklik Kayıtları .293

Bireysel İş Sözleşmesiyle Öngörülen Değişiklik

Kayıtları.293

Genel İş Koşulu Niteliğindeki Değişiklik Kayıtları 296

Uzaktan Çalışma.299

İklim Dostu Bir Yöntem Olarak Uzaktan Çalışma .299

Sosyal Açıdan Sürdürülebilir Bir Uzaktan Çalışma İlişkisine

Uygulanacak Hükümlerin Tespiti ve Özellik Arz Eden Hususlar.304

aaa. Uzaktan Çalışmaya Geçiş .307

bbb. Uzaktan Çalışma Tarafları Arasındaki Hukuki İlişkiden

Doğan Bazı Borçlar 312

İşçinin Talimatlara Uyma Borcu 312

İşverenin Malzeme Sağlama Borcu ve Masrafların

Ödenmesi313

İşçinin İhbar ve İfşa Hakkı (Whistleblowing) 315

AİHM Uygulaması 316

2019/1937 Sayılı AB (Whistleblowing) Direktifi.317

Hukukumuzda İhbar/İfşa Hakkının Yasal Temelleri ve Çevrenin

Korunması Bakımından Önemi 319

İşçinin İhbar ve İfşa Hakkının İklim Değişikliğiyle Mücadele

Bağlamında Kullanımına İlişkin Sınırlar 322

Toplu İş Hukuku Araçlarıyla Mücadele328

İklim Değişikliğinin Sendikal Faaliyetin Gündemine Dahil Edilmesi .328

Sendikal Faaliyetin, Sendikanın Amacı ve Tüzüğüyle Sınırlı

Olması329

Sendikanın Eğitim Amacıyla Yaptığı Yardımlar.332

Sendikanın Doğal Afetlerde Yaptığı Yardımlar.335

Sendikal Faaliyette Sınırlı Siyaset Yasağı336

Toplu İş Sözleşmelerinde Yeşil Hükümlere (Green Clauses) Yer

Verilmesi 338

İçindekiler 23

Karşılaştırmalı Hukukta Toplu İş Sözleşmelerinde Yeşil

Hükümler  342

aaa. Birleşik Krallık 342

bbb. Kanada  345

İşyerine Ulaşımda Toplu Taşıma Kullanımı. 348

Aşırı Hava Olayları Esnasında Çalışma 349

iii. Tele Çalışma . 351

İşyeri Çevre Komitesi Oluşturulması/İşyeri Çevre

Temsilcisi Atanması 352

Çevreye Zarar Verme Riski Taşıyan Durumlarda

Çalışmaktan Kaçınma Hakkı . 353

Yaptırım Tehdidi Olmaksızın Çevreye Zarar Verme

Potansiyeli Olan Üretim Faaliyetlerinin İhbar ve

İfşası (Whistleblowing). 355

ccc. İspanya 357

ddd. İtalya . 361

eee. Fransa . 363

İşçi Temsilcilerinin Bilgilenme Hakkı 366

Yeşil Ücret 368

iii. Tele Çalışma . 368

İşyerine Ulaşım. 368

Türk Hukuku Bakımından Değerlendirme. 369

aaa. İklim Değişikliği ile Mücadelenin Toplu İş Sözleşmesi

Özerkliği Sınırları İçinde Kalması . 369

bbb. Toplu İş Sözleşmesinin Düzeyinin Yeşil Hükümler

Bakımından Değerlendirilmesi 372

ccc. Çerçeve Sözleşmede Yeşil Hükümlere Yer Verilmesi  374

ddd. Toplu İş Sözleşmesinin İçeriği ve Toplu İş

Sözleşmelerinde Yer Verilebilecek Yeşil Hükümler. 377

İşyeri Kaynaklı Emisyonu Düşürmeye Yönelik

Hükümler . 380

Yeşil Ücrete İlişkin Hükümler . 382

iii. İşyerine Ulaşımın Daha Sürdürülebilir Hale

Getirilmesine İlişkin Yeşil Hükümler. 384

Tele Çalışmaya Geçişe İlişkin Hükümler . 386

Çalışma Sürelerinin Azaltılmasına İlişkin Hükümler . 387

24 İçindekiler

İş Sağlığı ve Güvenliğine İlişkin Hükümler.388

vii. Aşırı Hava Koşullarında Çalışmaya İlişkin Hükümler .393

viii. Yeşil Eğitime İlişkin Hükümler.394

Sosyal Güvenlik Hukuku Araçlarından Prim Teşvikleri Aracılığıyla

Mücadele 397

Genel Olarak 397

Hukukumuzdaki Prim Teşviki Düzenlemelerinden Bazı Örnekler 399

Uzun Vadeli Sigorta Kollarına İlişkin Primin İşveren Payından

Dört Puanlık İndirim Yapılmasına İlişkin Teşvik399

İşsizlik Ödeneği Alanların Çalıştırılmaya Başlaması Haline İlişkin

Teşvik .400

İş Sağlığı ve Güvenliği Önlemlerinin Alınmasını Teşvik Eden Bonus-

Malus Sistemi.401

İklim Nötr İşyerlerini Teşvik İçin Bonus-Malus: İklim-Nötr (Çevresel)

Bonus-Malus Sistemine İlişkin Önerimiz402

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ KARŞISINDA İŞ İLİŞKİSİNİN VE İŞÇİNİN KORUNMASI

İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ HUKUKU BAKIMINDAN .405

İşverenlerin Çevresel Yükümlülükleri ve İşçilerin Çevresel Hakları .405

Avrupa Birliği Hukukunda İşverenlerin Çevresel Yükümlülükleri ve

İşçilerin Çevresel Haklarına İlişkin Bazı Örnekler .407

Türk Hukukunda İşverenlerin Çevresel Yükümlülükleri ve İşçilerin

Çevresel Haklarına İlişkin Bazı Örnekler.408

İklim Değişikliği Bağlamında Türk Hukukunda İşverenlerin Çevresel

Yükümlülükleri ve İşçilerin Çevresel Hakları411

İşverenlerin Çevresel Yükümlülükleri 411

Risk Değerlendirmesi Yapma Yükümlülüğünün Kapsamına

İklim Değişikliğine Bağlı Risklerin Dahil Edilmesi411

aaa. Risklerle Kaynağında Mücadele Yükümlüğünün Bir

Sonucu Olarak İşyerinde İklim Değişikliği ile Mücadele

Yükümlülüğü413

bbb. İklim Değişikliği Kaynaklı Risklerden Hangilerinin İşyeri

Bakımından Risk Teşkil Ettiğinin Somut Olarak

Belirlenmesi.414

ccc. Özel Koruma Gerektiren Grupların ve Kadın Çalışanların

İklim Değişikliğine Bağlı Riskler Karşısındaki

Kırılganlıklarının Dikkate Alınması .416

İçindekiler 25

ddd. Birden Fazla İşverenin Varlığı Halinde Her Birinin Kendi

Risk Değerlendirmesi Sürecine İklim Değişikliğine Bağlı

Riskleri Dahil Etmesi . 418

eee. Risk Analizi Ekibinin İklim Değişikliğine Bağlı Riskleri

Tespit Ederken Yerel Halk ve Sivil Toplum Örgütlerinin

Görüşlerine Başvurması 418

fff. Karbon Nötr Ekonomiye Geçiş veya İklim Değişikliğinin

Tetiklediği Olaylara Bağlı Olarak Risk

Değerlendirmesinin Yenilenmesi 420

Aşırı Hava Olaylarının İşyeri ve Çevresini Etkileyecek Acil

Durumlar Arasına Dahil Edilerek Gerekli Önlemlerin Alınması

Yükümlülüğü . 420

İklim Değişikliği Kaynaklı İSG Riskleri ve İşveren Faaliyetinin

Çevresel Sonuçları Hakkında Çalışanların Bilgilendirilmesi

Yükümlülüğü . 423

İş Sağlığı ve Güvenliği Eğitiminin Kapsamına İklim Değişikliği

Kaynaklı Risklerin Dahil Edilmesi. 426

İş Sağlığı ve Güvenliği Kurulunda İSG İklim Çevre Üyesine Yer

Verilmesi . 429

İşçilerin Çevresel Hakları . 432

İklim Değişikliği Kaynaklı İSG Riskleri Karşısında Yeterli Önlem

Almayan İşverenin İhbarı  432

İşçinin Çalışmaktan Kaçınma Hakkı . 435

aaa. İklim Değişikliği Kaynaklı İSG Tehlikeleri Nedeniyle

İşçinin Çalışmaktan Kaçınması  435

bbb. İşçinin Çevre Mevzuatına Aykırı Nitelikteki Talimatı

Yerine Getirmekten Kaçınması . 439

BİREYSEL İŞ HUKUKU BAKIMINDAN YEŞİL DÖNÜŞÜM KAYNAKLI

İŞLETMESEL NEDENLE FESİH .443

Genel Olarak. 443

Yeşil Dönüşüme İlişkin İşletmesel Karar Alınması 444

Yeşil Dönüşüm Sonrası Feshe Son Çare Olarak Başvurulması 448

Son Çare İlkesinin Anlamı ve Ölçülülük İlkesiyle İlişkisi. 448

Son Çare İlkesinin Uygulanmasına İlişkin Esaslar 450

İşçilere Yeşil İş Eğitimi Verilmesi . 452

III. SOSYAL GÜVENLİK HUKUKU BAKIMINDAN .454

AB Hukukunda Sosyal Koruma Perspektifinden Adil Geçiş (Just

Transition)  456

26 İçindekiler

Adil Geçiş Mekanizması (Just Transition Mechanism) ve Sosyal İklim

Fonu (Social Climate Fund) 456

İklim Nötrlüğe Doğru Adil Bir Geçişin Sağlanmasına İlişkin Avrupa

Birliği Konseyi Tavsiye Kararı .458

Türk Sosyal Güvenlik Hukuku Bakımından Adil Geçiş .461

Karbon Nötr Ekonomiye Geçiş Nedeniyle İşsiz Kalan İşçiler

Bakımından İşsizlik Sigortasından Yararlanma Koşullarının

Hafifletilmesi461

Bir İşsizlik Sigortası Yardımı Olarak Yeşil İş Eğitimi Verilmesi.465

Alman Hukukunda Eğitim Kuponu (Bildunsgutschein)

Uygulaması 467

Hukukumuzda Yeşil İş Eğitimlerinde Kullanılabilecek Eğitim

Kuponu Düzenlemesine İlişkin Önerimiz .470

Yeni Yeşil Beceriler Edinmesi Beklenemeyecek Yaşlı İşçiler

Bakımından Erken Emeklilik.472

Alman Hukukunda Kömüre Dayanan Elektrik Üretiminin

Azaltılması ve Sonlandırılması Nedeniyle İş Sözleşmesi Sona

Eren İşçinin Geçiş Ödeneği Alma Hakkı473

Hukukumuzdaki Durum ve Önerimiz.474

SONUÇ.477

KAYNAKÇA.491