Ceza Hukukunda Rıza

CEZA HUKUKUNDA RIZA



Yrd. Do. Dr. Meral EKİCİ ŞAHİN



- Rıza Kavramı, Rızanın Tarihçesi, Karşılaştırmalı Hukuktaki Yeri, Hukukun Niteliği ve Suça Etkisi

- Rızanın Tipiklik ve Hukuka Aykırılıkla İlişkisi, Rızanın Şartları

- Rızanın Geçerliliğinin Tartışmalı Olduğu Bazı Konular





İÇİNDEKİLER.................................................................................................... XI



K ISA LTM A LA R...........................................................................................XXIII

GİRİŞ.........................................................................................................................1

Birinci Bölüm

RIZA KAVRAMI, RIZANIN TARİHÇESİ,

KARŞILAŞTIRMALI HUKUKTAKİ YERİ,

HUKUKİ NİTELİĞİ VE SUÇA ETKİSİ

Birinci Başlık

RIZA KAVRAMI, RIZANIN TARİHÇESİ VE

KARŞILAŞTIRMALI HUKUKTA RIZA

I. KAVRAM.......................................................................................................5

II. TERİM SORUNU.......................................................................................7

III. TARİHÇE....................................................................................................12

A. ROMA ÖNCESİ DÖNEM................................................................12

B. ROMA DÖNEMİ.................................................................................13

C. KANONİK HUKUK..........................................................................14

D. CERMEN HUKUKU.........................................................................15

İÇİNDEKİLERXII

IV. KARŞILAŞTIRMALI HUKUKTA RIZA .........................................17

A. ALMANYA............................................................................................17

B. AVUSTURYA........................................................................................19

C. İSVİÇRE.................................................................................................21

D. DİĞER BAZI AVRUPA ÜLKELERİ ............................................. 25

E. TÜRK HUKUKUNDA RIZA......................................................... 26

İkinci Başlık

RIZANIN HUKUKİ NİTELİĞİ VE SUÇA

ETKİSİ

I. RIZANIN HUKUKİ NİTELİĞİNİ AÇIKLAYAN

TEORİLER..................................................................................................29

A. HUKUKİ İŞLEM TEORİSİ..............................................................29

1. Rızanın Özel Hukuk Alanına Ait Hukukî Bir işlem

Olduğu Teorisi .................................................................................29

2. Rızanın Kamu Hukuku Alanına Ait Hukukî Bir İşlem

Olduğu Teorisi .................................................................................31

3. Eleştiriler...........................................................................................32

B. HUKUKİ İŞLEM TEORİSİNE KARŞI GELİŞTİRİLEN

TEORİLER........................................................................................... 34

1. Genel Olarak.................................................................................... 34

2. Menfaatten Vazgeçme ve Hukukî Korumadan

Vazgeçme Teorileri..........................................................................35

a. Menfaatten Vazgeçme Teorisi

(Interessenpreisgabetheorie) ...................................................35

b. Hukukî Korumadan Vazgeçme Teorisi

(Rechtschutzversichtstheorie)................................................ 38

c. Eleştiriler ......................................................................................42

3. Toplumsal Değer Teorisi ............................................................. 44

a. Teorinin Açıklanması............................................................... 44

b. Eleştiriler ..................................................................................... 46

4. Kişinin Kendi Aleyhine Suç İşlemesi Teorisi ...........................47XIII

a. Teorinin Açıklanması................................................................47

b. Eleştiriler ..................................................................................... 49

C. DİĞER TEORİLER............................................................................ 49

D. DEĞERLENDİRME ......................................................................... 50

II. RIZANIN HUKUKEN TANINMASININ TEMEL

NEDENİ.......................................................................................................55

A. KENDİ GELECEĞİNİ BELİRLEME HAKKI...........................55

B. KENDİ GELECEĞİNİ BELİRLEME HAKKININ

ANAYASAL TEMELLERİ .............................................................. 60

III. RIZANIN SUÇA ETKİSİ .......................................................................62

A. GENEL OLARAK...............................................................................62

B. RIZANIN SUÇA ETKİSİNİ AÇIKLAYAN GÖRÜŞLER.......65

1. Rızanın Hukuka Aykırılık Üzerinde Etkili Olduğu

Görüşü ...............................................................................................65

a. Görüşün Açıklanması................................................................65

b. Eleştiriler ..................................................................................... 68

2. Hukuka Aykırılık ve Tipiklik Üzerinde Etkili Olan İki

Farklı Rıza Türü Bulunduğu Görüşü.........................................70

a. Görüşün Açıklanması................................................................70

b. Hukuka Uygunluk Nedeni Olan Rıza İle Tipikliğin

Gerçekleşmesine Engel Olan Rıza Arasındaki Farklar ... 72

c. Eleştiriler ..................................................................................... 77

3. Rızanın Tipiklik Üzerinde Etkili Olduğu Görüşü..................78

a. Görüşün Açıklanması................................................................78

b. Eleştiriler ..................................................................................... 82

4. Değerlendirme ................................................................................ 83

C. SUÇ TİPLERİNİN DÜZENLENİŞİ AÇISINDAN

RIZANIN ÖNEMİ ............................................................................ 92

1. Rızanın Varlığının Arandığı Suç Tipleri .................................. 92

2. Rızanın Bulunmamasının Açıkça Arandığı Suç Tipleri .......93

a. Genel Olarak................................................................................93XIV

b. Suç Tipinde Rızanın Bulunmamasının Açıkça

Aranmasının Anlamı................................................................ 94

aa. Hukuka Özel Aykırılık Olduğuna İlişkin

Görüşler ............................................................................... 94

bb. Hukuka Özel Aykırılık Olmadığına İlişkin

Görüşler ................................................................................95

c. Değerlendirme............................................................................ 97

3. Kanuni Tarifinde Rızaya Yer Vermeyen Suç Tipleri ............101

İkinci Bölüm

RIZANIN TİPİKLİK VE HUKUKA

AYKIRILIKLA İLİŞKİSİ, RIZANIN

ŞARTLARI

Birinci Başlık

RIZANIN TİPİKLİK VE HUKUKA

AYKIRILIKLA İLİŞKİSİ

I. GENEL OLARAK.................................................................................. 103

II. RIZA VE TİPİKLİK ARASINDAKİ İLİŞKİ ................................. 104

III. RIZA VE HUKUKA AYKIRILIK ARASINDAKİ İLİŞKİ ........ 107

IV. HUKUKA AYKIRILIK VE TİPİKLİK ARASINDAKİ

ETKİLEŞİM............................................................................................. 107

V. HUKUKA UYGUNLUK NEDENLERİNİN

SİSTEMLEŞTİRİLMESİNDE RIZA............................................... 109

İkinci Başlık

RIZANIN ŞARTLARI

I. ÜZERİNDE TASARRUF EDİLEBİLECEK BİR

HUKUKSAL DEĞERİN VARLIĞI ..................................................111

A. TASARRUF EDİLEBİLEN HUKUKSAL DEĞERLER........111

1. Genel Olarak...................................................................................111XV

2. Mutlak Tasarruf Edilebilen Hukuksal Değerler ................... 112

3. Sınırlı Tasarruf Edilebilen Hukuksal Değerler ......................116

4. Tasarruf Edilebilen ve Tasarruf Edilemeyen Hukuksal

Değerlerin Aynı Ceza Normu ile Korunması .........................118

B. TASARRUF EDİLEMEYEN HUKUKSAL DEĞERLER....120

1. Tasarruf Edilemeyen Kişisel Değerler ....................................120

2. Topluma ve Devlete Ait Hukuksal Değerler.......................... 123

C. RIZANIN İÇERİĞİ .........................................................................124

1. Genel Olarak .................................................................................124

2. Kasten İşlenen Suçlar ................................................................ 125

3. Taksirle İşlenen Suçlar ................................................................126

4. Neticeli Suçlar............................................................................... 130

5. Sırf Hareket Suçları...................................................................... 132

II. RIZA GÖSTERME YETENEĞİNİN BULUNMASI ................ 132

A. RIZA EHLİYETİ .............................................................................. 132

1. Genel Olarak.................................................................................. 132

2. Rıza Ehliyetinin Belirlenmesine İlişkin Görüşler................ 136

a. Hukukî İşlem Ehliyetine İlişkin Kuralların

Doğrudan Uygulanması ........................................................ 136

aa. Genel Olarak...................................................................... 136

bb. Eleştiriler ............................................................................ 137

b. Hukukî İşlem Ehliyetine İlişkin Kuralların Kıyasen

Uygulanması............................................................................. 140

aa. Malvarlığına İlişkin Hukuksal Değerler......................141

bb. Kişiye Sıkı Sıkıya Bağlı Hukuksal Değerler............... 142

cc. Eleştiriler ............................................................................ 142

c. Kusur Ehliyetine İlişkin Kuralların Uygulanması .......... 144

aa. Genel Olarak ..................................................................... 144

bb. Eleştiriler ........................................................................... 146

d. Rıza Ehliyetinin Ayırt Etme Yeteneğine Göre

Belirlenmesi ............................................................................. 148XVI

e. Değerlendirme.......................................................................... 149

3. Rıza Ehliyetinin Unsurları......................................................... 151

a. Genel Olarak............................................................................. 151

b. Rasyonel Unsur- Anlama Yeteneği ..................................... 151

c. İradi Unsur- İsteme, İrade Etme Yeteneği ......................... 155

d. Rızayı Açıklayabilme Yeteneği............................................. 158

4. Rızanın Suça Etkisinin Rıza Ehliyeti İle İlişkisi .................. 158

5. Temsil...............................................................................................161

a. Genel Olarak..............................................................................161

b. İradi Temsil ............................................................................... 162

c. Kanuni Temsil .......................................................................... 164

III. RIZANIN AÇIKLANMASI................................................................ 166

A. GENEL OLARAK ........................................................................... 166

B. RIZANIN AÇIKLANMASINA İLİŞKİN TEORİLER......... 167

1. Katı İrade Açıklaması Teorisi

(Willenserklärungstheorie) ....................................................... 167

2. İradenin Yönü Teorisi (Willensrichtungstheorie) ............... 167

3. Sınırlı İrade Açıklaması Teorisi (eingeschränkte

Willenserklärungstheorie) ........................................................ 169

C. RIZA AÇIKLAMASININ MUHATABI................................... 173

D. AÇIKLAMANIN ŞEKLİ ............................................................... 177

E. AÇIKLAMANIN ZAMANI ..........................................................178

F. RIZANIN GERİ ALINMASI........................................................ 180

1. Genel Olarak.................................................................................. 180

2. Bağlayıcı Rıza ................................................................................181

IV. RIZA ÖZGÜR VE SAĞLIKLI BİR İRADEYE

DAYANMALIDIR.................................................................................. 185

A. GENEL OLARAK............................................................................ 185

B. RIZA CİDDİ OLMALIDIR........................................................... 186

C. BİLGİLENDİRME........................................................................... 187

D. İRADE SAKATLIKLARI.............................................................. 192XVII

1. Cebir................................................................................................ 194

2. Tehdit ............................................................................................. 195

3. Hata ................................................................................................. 197

4. Hile ..................................................................................................203

5. Değerlendirme ..............................................................................209

V. RIZANIN SINIRLANDIRILMASINA İLİŞKİN OLARAK

HUKUKA, GENEL AHLAK VE ADABA AYKIRILIK

SORUNU .................................................................................................. 212

A. GENEL OLARAK............................................................................ 212

B. GENEL AHLAK VE ADABA AYKIRILIĞIN RIZAYA

ETKİSİ..................................................................................................214

C. GENEL AHLAK VE ADABA AYKIRILIĞIN TESPİTİ....... 218

Üçüncü Başlık

RIZANIN BENZER KURUMLARDAN

FARKI

I. RIZANIN VARSAYILAN RIZADAN FARKI..............................223

A. GENEL OLARAK ...........................................................................223

B. VARSAYILAN RIZANIN UYGULAMA ALANI..................225

1. Genel Olarak..................................................................................225

2. Başkasının Menfaatine Hareket ...............................................228

3. Kendi Menfaatine Hareket ........................................................ 229

C. VARSAYILAN RIZANIN HUKUKİ NİTELİĞİ.................... 229

1. Genel Olarak.................................................................................. 229

2. Zorunluluk Haline İlişkin Görüşler........................................230

3. Rızanın Bir Türü Olduğu Görüşü............................................233

4. Vekâletsiz İş Görmeye İlişkin Görüşler..................................234

5. İzin Verilen Risk Görüşü............................................................236

6. Değerlendirme .............................................................................. 239

D. VARSAYILAN RIZANIN ŞARTLARI......................................242

1. Genel Olarak..................................................................................242XVIII

2. Varsayılan Rızanın Konusu .......................................................242

3. Kişinin Rıza Açıklamasında Bulunamaması.........................245

4. Gerçeğin Bilinmesi Halinde Rıza Gösterileceği

Kanaatine Ulaşılmasını Sağlayan Yeterli Nedenin

Bulunması ......................................................................................246

II. RIZANIN HİPOTETİK RIZADAN FARKI.................................247

A. HİPOTETİK RIZA KAVRAMI...................................................247

B. UYGULAMADAKİ DURUM ......................................................248

C. ÖĞRETİDEKİ DURUM ............................................................... 251

Üçüncü Bölüm

RIZANIN GEÇERLİLİĞİNİN TARTIŞMALI

OLDUĞU BAZI KONULAR

Birinci Başlık

YAŞAM HAKKININ İHLALİNE RIZA

GöSTERİLMESİ

I. YAŞAM HAKKI...................................................................................... 255

A. GENEL OLARAK............................................................................ 255

B. RIZANIN YAŞAM HAKKININ İHLALİNE ETKİSİNİ

AÇIKLAYAN GÖRÜŞLER............................................................258

C. DEĞERLENDİRME .......................................................................260

D. AİHM’İN DEĞERLENDİRMESİ...............................................263

II. RIZAYLA YAŞAMA SON VERİLMESİ.........................................265

A. ÖTANAZİ...........................................................................................265

1. Genel Olarak..................................................................................265

2. Ötanazi Türleri ............................................................................. 267

a. Aktif Ötanazi............................................................................ 267

b. Pasif Ötanazi ............................................................................ 267

c. Dolaylı Ötanazi ........................................................................269XIX

3. Ötanazinin Suç Olmasına İlişkin Görüşler........................... 270

a. Ötanaziyi Benimseyen Görüşler.......................................... 270

b. Ötanaziyi Reddeden Görüşler ............................................. 273

4. Ötanazinin Cezalandırılması ................................................... 276

5. Değerlendirme .............................................................................. 278

B. TALEP ÜZERİNE ÖLDÜRME...................................................282

C. İNTİHARA YARDIM ....................................................................284

İkinci Başlık

VUCUT BüTüNLüĞü VE ŞEREF

DEĞERİNİN İHLALİNE RIZA

GöSTERİLMESİ

I. VÜCUT BÜTÜNLÜĞÜNÜN İHLALİNE RIZA

GÖSTERİLMESİ ...................................................................................287

A. GENEL OLARAK............................................................................287

B. VÜCUT BÜTÜNLÜĞÜNÜ İHLAL EDEN FİİLLERE

GÖSTERİLEN RIZANIN SINIRLANDIRILMASI ............288

II. TIBBİ MÜDAHALELER..................................................................... 293

A. GENEL OLARAK............................................................................ 293

B. TIBBİ MÜDALELERİN TİPİKLİĞİNİ REDDEDEN

GÖRÜŞLER........................................................................................ 294

1. Tıbbi Müdahalenin Amacı......................................................... 294

2. Tıbbi Müdahalenin Sonucu ....................................................... 296

3. Lex- Artis Teorisi (Tıp Mesleğinin Kabul Edilen

Kurallarına Uygunluk) ............................................................... 297

4. Eleştiriler........................................................................................ 298

C. TİPİKLİĞİ KABUL EDEN GÖRÜŞLER ..................................300

D. TIBBİ MÜDAHALELERİN HUKUKU

UYGUNLUĞUNU AÇIKLAYAN GÖRÜŞLER.....................302

1. Genel Olarak..................................................................................302

2. Hakkın Kullanılması................................................................... 303

3. Rıza..................................................................................................306XX

4. Zaruret Haline ve Manevi Unsurun Bulunmamasına

İlişkin Görüşler.............................................................................308

5. Karma Görüşler............................................................................309

6. Değerlendirme .............................................................................. 312

E. TEDAVİYİ KABUL VE RET HAKKI.........................................316

F. KÜÇÜKLERİN VE KISITLILARIN TIBBİ

MÜDAHALEYE RIZASI ...............................................................319

1. Genel Olarak...................................................................................319

2. Yasal Temsilcinin Rıza Göstermekten Kaçınması ............... 322

G. RIZASIZ GERÇEKLEŞTİRİLEN TIBBİ

MÜDAHALELER............................................................................324

1. Hastanın Tıbbi Müdahaleye Katlanmak Zorunda

Olduğu Haller ...............................................................................324

2. Kendiliğinden Gerçekleştirilen Tıbbi Müdahaleler............. 327

H. RIZA AÇISINDAN ÖZELLİK ARZEDEN BAZI TIBBİ

MÜDAHALELER............................................................................ 331

1. Estetik Operasyonlar................................................................... 331

2. Organ ve Doku Nakilleri ............................................................ 333

a. Genel Olarak............................................................................. 333

b. Yaşayan Kişiden Organ ve Doku Nakli .............................. 335

c. Ölüden Organ ve Doku Nakli...............................................340

aa. Genel Olarak......................................................................340

bb. Ölüden Organ ve Doku Alınmasında Rıza................. 342

3. Kısırlaştırma.................................................................................. 347

4. Kastrasyon ..................................................................................... 350

5. Gebeliğin Sonlandırılması......................................................... 351

III. KİŞİNİN ŞEREF DEĞERİNİN KORUNMASINDA

RIZANIN ETKİSİ.................................................................................. 355

SONUÇ................................................................................................................ 361

K AY NA K LA R ................................................................................................... 371