Kuvvetler Ayrılığı BağlamındaTürk İdari Yargısında Yerindelik Denetimi Yasağının Retrospektif Bir İncelemesi
Dr. Selman ÖZDEMİR ( Hakim - Bölge İdare Mahkemesi Üyesi )
İÇİNDEKİLER
İÇİNDEKİLER VII
KISALTMALAR . XV
TAKDİM. XVII
ÖNSÖZ XXI
GİRİŞ .1
BÖLÜM
SINIR KAVRAMI, YETKİ KAVRAMI, HUKUKA BAĞLILIK VE DEMOKRASİ
SINIR KAVRAMI .5
YETKİ KAVRAMI.6
III. HUKUKA BAĞLILIK .9
Genel Olarak 9
Maddî Adalet – Şeklî Adalet 12
Hukukun Üstünlüğü ve Hukuk Devleti. 13
Genel olarak . 13
Hukuk devleti kavramı 21
Değerlendirmeler . 25
YÜRÜTMENİN/İDARENİN HUKUKA BAĞLI OLMASI . 27
YARGININ HUKUKA BAĞLI OLMASI 30
Siyaset Teorisi, Siyasî Sistem, İdeoloji ve Yargı 30
Yargının Hukuka Bağlılığı . 34
DEMOKRASİ, ANAYASACILIK VE YARGI. 38
Genel Olarak 39
Demokrasi ve Anayasacılık 45
Demokrasi ve Yargı 48
Demokrasi ve İdarî Yargı 54
BÖLÜM
1924 – 1938 ARASI DÖNEM
CUMHURİYET DEVRİNDE İKTİDARIN SINIRLANDIRILMASI VE KUVVETLER
AYRILIĞI MESELESİ. 57
Genel Açıklamalar . 58
VIII İçindekiler
1924 Teşkilâtı Esasiye Kanununa İlişkin Genel Değerlendirmeler . 59
Türkiye Cumhuriyeti’nin Kurucu İradesinde Hukuka Bağlılık ve
Kuvvetler Ayrılığı Düşünceleri 64
1924 – 1938 Arasında Yaşanan Olaylar 70
Şûrâ-yı Devlet’in teşkili 70
İstiklâl mahkemeleri 79
Sansür . 87
Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın kapatılması ve muhalefetsiz
iktidarın teşkili. 91
Nakiller (zorunlu iskânlar) ve umumî müfettişlikler 101
Anayasa’nın kişi hürriyetine ilişkin hükümleri bağlamında şapka
mecburiyeti. 103
Parti – Devlet bütünleşmesinin başlaması 107
İş takipçiliği, klikleşme, denetimsiz idare 113
Ağaoğlu Ahmed Bey’in bu duruma yönelik eleştirileri 115
Serbest Cumhuriyet Fırkası . 121
Yargıya bakış 128
1931 CHP kongresi, seçimler, parti devleti . 135
1935 yılı seçimleri, CHP kongresi, seçimler, parti devleti 139
III. BÖLÜM
1938 – 1950 ARASI DÖNEM
İNÖNÜ’NÜN CUMHURBAŞKANI OLMASI 143
DÖNEMİN SOSYAL VE EKONOMİK DURUMUNUN ÖZETİ .145
Genel Açıklamalar 145
Sosyal ve Ekonomik Durumun Görüntüsü . 145
Jandarma Dayağının Sıradanlaşması 149
III. 1938 – 1950 DÖNEMİNDE YAŞANAN OLAYLAR .150
Kurallara Uymamanın Hayatî Önemi ve Millî Korunma Mahkemeleri. 150
1943 – CHP’nin 6 ncı Büyük Kurultayı 156
Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu ve İlk Fiilî Muhalefetin Başlaması . 156
Varlık Vergisi ve Varlık Vergisine Muhalefetin Sessiz Kalışı . 161
Amerikan Malî Desteğinin Temelleri ve Birleşmiş Milletlerin
Demokrasiye Etkisi. 164
Amerikan malî desteğinin temelleri 164
Birleşmiş Milletlerin demokrasiye etkisi . 166
Siyasî Partilere Yavaş Yavaş İzin Verilmesi . 168
İçindekiler IX
Demokrat Parti’nin Kuruluşu. 170
Ğ. 1946 CHP Olağanüstü Kurultayı 174
Demokratikleşme Kanunları 174
Cumhurbaşkanlığıyla Parti Başkanlığının Aynı Kişide Birleşmesi
Tartışmalarında 1946 Yılı Genel Seçimleri. 176
İ. Devalüasyon, Karaborsacılık ve Otoriterleşme . 179
Demokrat Parti Birinci Olağan Kongresi 184
İdare Denetimindeki 1947 Muhtar Seçimleri 185
Partili Cumhurbaşkanı İnönü’den Memurlara Tarafsızlık Tavsiyesi ve
Partili Cumhurbaşkanlığına Eleştirilerin Devam Etmesi 187
17 Kasım 1947, CHP 7 nci Olağan Kurultayı ve İdarenin Tarafsızlığına
Yönelik Mesajlar 189
Kuvvetler Ayrılığı Meselesinin Kamuoyuna Açılması. 191
DP’nin Bölünmesi, Millet Partisi’nin Kurulması ve Hukuk Devletine
Yönelik Görüşleri . 192
Ö. Mülkî İdare Amirlerinin Seçim Kurulu Başkanlığı Görevlerinin
Sonlandırılması 195
Yargıda Anayasa’nın Üstünlüğü ve Kuvvetlerin Dengelenmesine Yönelik
Teşebbüsler . 197
Genel açıklamalar . 197
Danıştay’ın yaklaşımı 199
Hâkim Refik Gür’ün bir kararındaki tartışmalar ve Yargıtay’ın
yaklaşımı. 205
İstiklâl Mahkemelerinin İlgası 210
Muhalefete Radyoda Seçim Propagandası Yapma İzni Verilmesi . 210
Ş. DP İkinci Kongresi; DP’nin İktidarın Sınırlandırılması İstekleri; Hain
İthamının Kolaylığı. 212
BÖLÜM
1950 – 1960 ARASI DÖNEM
SEÇİM İŞLERİNİN İDAREDEN YARGIYA VERİLMESİ; YÜKSEK SEÇİM
KURULU’NUN KURULUŞU 215
1950 SEÇİMLERİ ÖNCESİ GENEL DURUM, İKTİDARIN SINIRLANDIRILMASINA
İLİŞKİN GÖRÜŞLER, HÜRRİYETLERİN GENİŞLETİLMESİ ve HUKUK DEVLETİ
VAADLERİ, İNKILAP KANUNLARININ YUMUŞATILMASI . 217
III. 1950 SEÇİMLERİ ve SEÇİM SONUÇLARI. 222
İKTİDARIN DEĞİŞMESİ . 226
YENİ İKTİDARIN İLK GÜNLERİNDE 1924 ANAYASASINA VE İKTİDARIN
SINIRLANMASINA BAKIŞ 227
X İçindekiler
ARAPÇA EZANIN SERBEST OLMASI .230
VII. KORE’YE ASKER GÖNDERMENİN HUKUKA UYGUNLUĞU MESELESİ .232
VIII. BİZDEN MEMUR ANLAYIŞI ve BÜROKRASİDE DEĞİŞİKLİKLERİN BAŞLAMASI 234
ATATÜRK ALEYHİNE İŞLENEN SUÇLAR HAKKINDA KANUN 236
HALKEVLERİNİN KAMU KAYNAKLI MALLARININ HAZİNE’YE DEVRİ238
Halkevlerine İlişkin Kısa Bir Bilgilendirme 238
Halkevleri ve CHP Mallarının Hazine’ye Devri 241
YARGIYA YÖNELİK TASARRUFLAR 244
XII. HABER ALMA/VERME HÜRRİYETİNDE İLERLEMENİN SAĞLANAMAMASI .249
XIII. MİLLET PARTİSİ’NİN KAPATILMASI VE İRTİCA TARTIŞMALARI .253
XIV. BÜROKRASİDEKİ DEĞİŞİKLİKLERİN YETERSİZ GÖRÜLMESİ, EMEKLİYE
SEVKLER ve YARGI BAĞIMSIZLIĞI TARTIŞMALARI .257
Konuya İlişkin Tartışmalar 257
Danıştay ve Yargıtay Üyelerinin Re’sen Emeklilik Kapsamına Alınması . 263
Öğretim Üyelerinin Meslek Çıkarılmalarının Kolaylaştırılması. 267
DİNÎ HİSLERE YÖNELİK PROPAGANDAYA CEZA .269
Din ve Vicdan İlişkisi. 269
Dinî Hislerle İlgili Kanun Çalışması . 271
XVI. CHP’NİN, KURUCU İRADENİN KUVVETLER BİRLİĞİ ANLAYIŞINDAN
VAZGEÇMESİ .276
XVII. İNÖNÜ: BÜYÜK MİLLET MECLİSİ HUKUKSUZLUĞUN VASITASI HALİNE
GETİRİLMEK İSTENİYOR 278
XVIII. CHP’NİN HAKSIZ İKTİSAPLARININ İADESİ HAKKINDA KANUN SONRASINDA
YAŞANAN KUVVETLER AYRILIĞINA VE HUKUK DEVLETİNE İLİŞKİN
TARTIŞMALAR.283
XIX. KAPATILAN MİLLET PARTİSİ YERİNE KURULAN DİĞER BİR MUHALEFET
PARTİSİ: CUMHURİYETÇİ MİLLET PARTİSİ (CMP) VE HUKUK DEVLETİNE
YÖNELİK VAADLERİ.289
SEÇİM KARARI ÖNCESİNDE SEÇİME İLİŞKİN KANUN DEĞİŞİKLİKLERİ.291
XXI. CHP’NİN III ÜNCÜ OLAĞANÜSTÜ KURULTAYI VE KUVVETLER AYRILIĞI
YOLUNDA YÜRÜMEYE DEVAM EDİLMESİ 292
XXII. HABER ALMA – VERME HÜRRİYETİNİN SINIRLANMASI .293
XXIII. 2 MAYIS 1954 SEÇİMLERİ295
XXIV. CELAL BAYAR’IN İKİNCİ KERE CUMHURBAŞKANI SEÇİLMESİ298
XXV. KAMU GÖREVLİLERİ HAKKINDA GEREĞİNİN YAPILMASI; YARGI BAĞIMSIZLIĞI
VE YERİNDELİK DENETİMİNE YÖNELİK TARTIŞMALAR .298
XXVI. KIRŞEHİR HAKKINDA GEREĞİNİN YAPILMASI.308
XXVII. MALATYA HAKKINDA GEREĞİNİN YAPILMASI 310
İçindekiler XI
XXVIII. RADYODAN PROPAGANDA YASAĞININ İKTİDAR İÇİN KALDIRILMASI,
MUHALEFET İÇİN DEVAM ETTİRİLMESİ311
XXIX. YARGI ÜZERİNDEN DEVAM EDEN TARTIŞMALAR313
XXX. BASINDA YER ALAN YOLSUZLUK HABERLERİNE YÖNELİK
SORUŞTURMALARA KARŞI DP’DEN AYRILMALAR ve İSPAT HAKKI
TARTIŞMALARI .317
Dönemin Sosyal ve Ekonomik Durumuna İlişkin Genel Manzara ve
Millî Korunma Kanunu’nun Yeniden Uygulanması 317
İspat Hakkı Tartışmaları 321
XXXI. SIKIYÖNETİM ve GAZETE KAPATMALAR325
XXXII. ANAYASA DEĞİŞİKLİĞİ, İKTİDARIN SINIRLANDIRILMASI, ÜNİVERSİTE
ÖZERKLİĞİ VE BASIN HÜRRİYETİ KONULARINDAKİ TARTIŞMALAR .329
XXXIII. REFORM VAATLERİ.334
XXXIV. HÜRRİYET PARTİSİ ve PARTİ PROGRAMINDA YER ALAN KONUMUZLA
İLGİLİ HUSUSLAR 334
XXXV. BAKANLIK EMRİNE ALMA, EMEKLİYE SEVK İŞLEMLERİNİN DEVAM ETMESİ .337
XXXVI. TOPLANTILAR VE GÖSTERİ YÜRÜYÜŞLERİ HAKKINDA KANUN340
XXXVII. 1957 SEÇİMLERİ ÖNCESİ OSMAN BÖLÜKBAŞI’NIN TUTUKLANMASI.344
XXXVIII. 1957 SEÇİMLERİ346
XXXIX. İÇTÜZÜK DEĞİŞİKLİĞİYLE HABER ALMA HÜRRİYETİNİN SINIRLANDIRILMASI349
XXXX. GERİLİMİN TIRMANMASI.351
XXXXI. TEDBİRLER TESPİT KOMİSYONU.354
XXXXII. GÖRÜLEN LÜZUM ÜZERİNE TEKAÜDLERİNE (.)357
XXXXIII. BÖLÜKBAŞI’NA MAHKÛMİYET.358
XXXXIV. BİRDEN FAZLA GÖREVE VE MAAŞA SERZENİŞ .358
XXXXV. BAZI OLAYLAR 358
Menderes’in Uçak Kazası 359
Uşak Olayları. 361
Kayseri Olayları. 363
XXXXVI. MENDERES: MEMLEKET KABİL-İ İDARE OLMAKTAN ÇIKMIŞTIR (TAHKİKAT
ENCÜMENİ SÜRECİNİN BAŞLAMASI)366
Tahkikat Encümeni ve Meclisin Yargı Yetkisini Kullanması Meselesi 367
Tahkikat Encümeninin İlk Faaliyetleri. 374
Tahkikat Encümeni Yetkilerine İlişkin Kanun ve Kuvvetler Birliği –
Kuvvetler Ayrılığı Tartışmaları. 375
Tahkikat Encümenine İlişkin Kanun Sonrası Yaşanan Gelişmeler . 380
Hükümetin Fikir Arayışı 382
XII İçindekiler
BÖLÜM
1960 – 1970 ARASI DÖNEM
HARP OKULU ÖĞRENCİLERİNİN YÜRÜYÜŞÜ385
27 MAYIS 1960 İHTİLÂLİ .386
III. MÜDAHALEYE MEŞRUİYET ARAMA ÇABALARI VE MÜDAHALENİN
MEŞRULUĞUNA DAİR BAZI YAKLAŞIMLAR388
27 MAYIS SONRASI, 1961 ANAYASASI ÖNCESİ YARGI .397
1950-1960 ARASI YAŞANAN İDARÎ/SİYASÎ TARTIŞMALARIN 1961
ANAYASASINA ETKİLERİ, ANKARA TASARISI VE ANAYASA MAHKEMESİ 398
1961 ANAYASASI’NDA EGEMENLİK; TEMEL HAKLAR VE HÜRRİYETLERİN
GENEL ÇERÇEVESİ VE İDARÎ YARGI401
1961 Anayasası’nda Egemenlik 401
Temel Haklar ve Hürriyetlerle İlgili Genel Çerçeve 404
1961 Anayasası’nda İdarî Yargı 405
VII. 1961 ANAYASASI DÖNEMİNDE GÜÇLÜ YARGININ SİYASÎ İKTİDARI
RAHATSIZ ETMESİ VE YERİNDELİK DENETİMİ MESELESİ 407
1971 Muhtırasından Önceki Dönem 407
12 Mart 1971 Muhtırası. 414
Muhtıra Sonrası Yargı Yetkisinin Sınırlandırılmasına Yönelik
Düzenlemeler. 416
İdarî Yargı Denetimine ve Yerindelik Denetimine İlişkin Tartışmalar. 418
İdarî yargı denetimine ilişkin Anayasa değişiklikleri 418
Yerindelik denetimi tartışmalarının ortaya çıkışında yargının
etkisinin örneklendirilmesi 419
Yerindelik denetiminin engellenmesine yönelik süreçte yaşanan
tartışmalar. 421
İdarî yargının sınırlanması bağlamında askerî işlerin ayrılmasına ve
yargı ayrılığına ilişkin tartışmalar 439
1971 Anayasa değişikliklerine ilişkin Danıştay’ın görüşleri . 445
Cumhuriyet Savcılığı Müessesesiyle İlgili Tartışmalar 449
1971 Anayasa Değişikliklerine İlişkin Bir Değerlendirme . 450
Danıştay Kanunu’nda Yapılan Değişiklikler 451
BÖLÜM
1980 SONRASI DÖNEM
12 EYLÜL 1980 İHTİLALİNE GİDEN SÜREÇ VE 12 EYLÜL ASKERÎ DARBESİ.453
12 EYLÜL’E GİDEN SÜREÇ BAĞLAMINDA 1961 ANAYASASI’NA İLİŞKİN BAZI
DEĞERLENDİRMELER .458
İçindekiler XIII
III. KENAN EVREN’İN 1961 ANAYASASI’NDAKİ HUKUK DEVLETİNE,
KUVVETLER AYRILIĞINA VE YARGIYA BAKIŞI 460
ANAYASASI’NIN HAZIRLANMASI SÜRECİNDE İDARÎ YARGIYA
BAŞVURULAR VE SİSTEM TARTIŞMALARI . 463
1982 ANAYASASI’NDA KUVVETLER, DENGE VE DENETİM MESELESİ İLE
YÜRÜTMENİN YARGIYA BAKIŞI 465
Genel Olarak 465
1982 Anayasası Döneminde Yürütmenin Yargı Kararlarına Bakışı 467
Cumhurbaşkanının Halk Tarafından Seçilmeye Başlanması Sonrasında
Yaşanan Tartışmalar 475
Kuvvetler ayrılığının ve yargı bağımsızlığının ortadan kalktığına dair
görüşler. 475
Kuvvetler ayrılığının ve yargı bağımsızlığının ortadan kalkmadığına
dair görüşler . 487
1994 yılında yapılmış bir değerlendirme 496
YERİNDELİK, YERİNDELİK DENETİMİ VE YERİNDELİK DENETİMİ YASAĞI
KAVRAMLARININ MEVZUATA GİRMESİ 500
Genel Olarak 500
Yerindelik Denetimi Yasağının 2577 Sayılı İdarî Yargılama Usûlü
Kanunu’na Girişi ve Bu Konuya İlişkin Tartışmalar 503
Tartışmalar . 504
Buraya kadarki tartışmalar bağlamında yerindelik denetimine
ilişkin kısa bir değerlendirme 508
Tartışmaların devamı 511
Yerindelik Denetimi Yasağının 1982 Anayasası’na Girişi . 516
Diğer Kanunlardaki Yerindelik Denetimi Yasağına Yönelik Düzenlemeler 520
VII. BÖLÜM
İDARENİN, İDAREDEN BAĞIMSIZ BİR MERCİ TARAFINDAN DENETLENMEKTEN
KAÇINMASININ VE BU KAÇINMANIN MAKUL GÖRÜLMESİNİN SEBEPLERİ
ÜZERİNE BAZI DEĞERLENDİRMELER
YERİNDELİK DENETİMİ YASAĞININ GETİRİLMESİNE İLİŞKİN BAZI
DEĞERLENDİRMELER . 525
ÜLKEMİZDE İDARECİLERİN YA DA İCRANIN BAŞINDAKİLERİN YARGI
DENETİMİNDEN HOŞLANMAMALARININ ARKA PLANINDA YER ALAN
DÜŞÜNCELER. 526
Eski İdarî Kültürün Etkisi 528
Kut anlayışı bakımından konunun ele alınması 529
Zıllullahi fi’l-arz ve zıllullahi fi’l-âlem anlayışı 537
XIV İçindekiler
Genel açıklama . 537
Ferr anlayışı 538
Ferr anlayışının iktidar tahkimatında faydalanmak üzere İslâm
devletlerine transfer edilmesi 540
Zıllullahi fi’l-arz anlayışının bu coğrafyada yaygınlaş(tırıl)ması 548
Nizamiye medreselerinde benimsenen ekol 552
Zıllullahi fi’l arz anlayışının Osmanlı’ya etkisi . 553
Kut anlayışının, ferr anlayışının ve zıllullahi fi’l arz anlayışının
günümüz insan tipini şekillendirmesi üzerine bazı değerlendirmeler. 558
Genel açıklamalar. 558
Eş’arî ekolün etkisi 561
Ağaoğlu Ahmed Bey’in Fikirleri Üzerinden Kısa Bir Değerlendirme. 585
İdareciye Bakışın Günümüzde Değişip Değişmediği Problemi Üzerine 595
III. DEĞERLENDİRMELER .601
Genel Açıklamalar 601
Kuvvetler Ayrılığına İlişkin Tahliller 601
Yargı Bağımsızlığına İlişkin Tahliller 608
Yerindelik Denetiminin Yasaklanması Suretiyle Kuvvetlerin
Dengelenmesi 612
Bu Coğrafyada Kuvvetler Ayrılığını, İktidarın Sınırlanmasını, Yargı
Bağımsızlığını ve Denetimini Özümsemek . 615
Luther kültürü cihetinden bir bakış. 615
Yargının siyasî faaliyet alanı olmaması 620
Bu coğrafyada sınırlı iktidarın, bağımsız yargının ve hukuk
devletinin özümsen(eme)mesi meselesi; yerindelik denetiminin
yasaklanmasının kabul görmesi üzerine bir tahlil . 622
SONUÇ.649
KAYNAKÇA.655
