TÜRKİYE’DE ANAYASA YARGISININ DEMOKRATİK MEŞRULUĞU Dr. Serdar GÜLENER Birinci Bölüm SINIRLI İKTİDAR ARAYIŞI: ANAYASACILIĞIN GELİŞİMİ VE ARAÇLARI 1.1. Egemenlik-Özgürlük Karşıtlığı .............................................15 1.1.1. Klasik Egemenlik Anlayışı ..........................................17 1.1.2. Klasik Egemenlik Anlayışında Bir Kırılma: “Egemen” Olarak Halk.....................................................22 1.2. Anayasacılık Düşüncesinin Gelişimi ..................................25 1.2.1. Antik Dönem Düşüncesi’nde Sınırlı İktidar Arayışları.............................................................................30 1.2.1.1. Sokrates ............................................................32 1.2.1.2. Platon (Eflatun)..............................................33 1.2.1.3. Aristoteles........................................................36 İÇİNDEKİLERXII 1.2.1.4. Stoa Düşüncesi................................................41 1.2.2. Roma Siyasal Düşüncesi’nde Sınırlı İktidar Arayışları ............................................................................45 1.2.2.1. Roma Hukuku (Lex-Republica) ve Sınırlı İktidar İlişkisi ............................................49 1.2.2.2. Polybios: Cumhuriyet’in Anayasal Çerçevesi..................................................................53 1.2.2.3. Çiçero: Cumhuriyet’i Kurtarma Çabası...56 1.2.3. Ortaçağ’da Sınırlı İktidar Arayışları ........................59 1.2.3.1. Feodalite ve Yerel İktidar İlişkilerinin Sınırlı İktidar Arayışlarına Etkisi.........................................................................60 1.2.3.2. Hıristiyan Teolojisi ve Sınırlı İktidar İlişkisi .......................................................................63 1.2.3.2.1. Salisburyli John ve Tirana Karşı Direnme Hakkı .............................65 1.2.3.2.2. Thomas Aquinas (Aquinum’lu Thomas) ve Karma Yönetim Düşüncesinin Dirilişi ............67 1.2.3.2.3. Padua’lı Marsilio ve Seküler Yasa Fikri ...................................................70 1.2.4. Modern Dönemde Sınırlı İktidar Düşüncesi ve Anayasacılık Hareketleri’nin Doğuşu .....................73 1.2.4.1. Konsül Hareketi ve Protestan Reformu (Reform Hareketi) ..............................74 1.2.4.2. Parlamento (Karma Monarşi) Düşüncesinin Gelişimi .......................................82 1.2.4.3. John Locke ve Anayasacılığın Liberal Temelleri..................................................................84 1.2.4.4. On Sekizinci Yüzyıl Amerikan ve Fransız Devrimleri’nin Anayasacılık Düşüncesi’ne Yansımaları....................................90 1.3. Anayasacılığın Araçları..........................99 1.3.1. Kuvvetler Ayrılığı..........................................................99 1.3.1.1. Antik Yunan ve Roma Düşüncesi’nde Kuvvetler Ayrılığı ................................................101 1.3.1.2. Ortaçağ Düşüncesi’nde Kuvvetler Ayrılığı............................................... 102 1.3.1.3. Modern Dönem Düşüncesi’nde Kuvvetler Ayrılığı ................................................103 1.3.1.3.1. Amerika Birleşik Devletleri Deneyimi .................................................105 1.3.1.3.2. Fransız Deneyimi ...................... 106 1.3.2. Federalizm................................... 108 1.3.3. Hukuk Devleti ................................................... 109 1.3.4. Anayasanın Üstünlüğü İlkesi.....................114 1.4. Genel Değerlendirme.....................................116 İkinci Bölüm BİR ANAYASACILIK ARACI OLARAK ANAYASA YARGISININ DEMOKRATİK MEŞRULUĞUNA İLİŞKİN YAKIN DÖNEM TARTIŞMALAR 2.1. Anayasaya Uygunluk Denetimi ....................119 2.1.1. Siyasi Denetim ..............................................121 2.1.2. Yargısal Denetim............................... 126 2.2. Hukuksal ve Sosyo-Politik Bir Kavram Olarak “Meşruluk”.............................................. 134 2.2.1. Anayasa Yargısının Hukuki Meşruluğu ................142 2.2.2. Anayasa Yargısının Demokratik Meşruluğu (Sorunu) ve İki Ana Eksen: Ronald Dworkin ve Jeremy Waldron .................................. 144 2.2.2.1. Anayasa Yargısını Demokrasi ile Uyumlu Gören Sonuç Odaklı Yaklaşım: Ronald Dworkin ve Haklar Tezi .................... 154 2.2.2.1.1. Ronald Dworkin Düşüncesi’nde “Hukuk” Kavramı..... 155 2.2.2.1.2. Ronald Dworkin Düşüncesi’nde “Hak” Kavramı...........161 2.2.2.1.3. Zor Davaların Bir Türü Olarak Anayasal Davalar: “Herkül” Ütopyası ................................ 164 2.2.2.1.4. Anayasal Davalarda Bir Yorum Yöntemi Olarak Ahlâki Okuma...............................172 2.2.2.1.5. Ronald Dworkin Düşüncesi’nde “Hukuk Devleti” ........174 2.2.2.2. Anayasa Yargısının Demokrasi ile Uyumlu Olmadığını Savunan Süreç Odaklı Yaklaşım: Jeremy Waldron ve Katılma Hakkı..................................... 180 2.2.2.2.1. Demokrasi ve Katılma Hakkı..181 2.2.2.2.2. Demokratik Olmayan Bir Süreç Olarak Anayasa Yargısı ............ 183 2.3. Genel Değerlendirme ..................... 189 Üçüncü Bölüm TÜRKİYE’DE ANAYASA YARGISININ DOĞUŞU VE DEMOKRATİK MEŞRULUĞUNA İLİŞKİN TARTIŞMALAR 3.1. Açıklayıcı Bir Çerçeve Denemesi: Hegemonya Kavramı ...............................................191 3.2. Hegemonyanın Korunması Tezi ve Türk Anayasa Mahkemesi.............................................................200 3.3. Hegemonyanın Korunmasının Sürdürülebilirliği: Türk Siyaseti’nde Merkez- Çevre İlişkileri ........................................ 203 3.3.1. Sosyolojik Anlamıyla Merkez-Çevre İlişkisi....... 205 3.3.2. Osmanlı İmparatorluğu’ndan Türkiye Cumhuriyeti’ne Merkez-Çevre İlişkisinin Seyri .... 207 3.3.3. 1924 Anayasası (Teşkilat-ı Esasiye Kanunu) ve Merkez-Çevre İlişkisine Etkileri ............................210 3.3.3.1. Tek Parti Dönemi’nde Merkez-Çevre İlişkileri..................................................................214 3.3.3.2. Değişen Merkez-Çevre İlişkileri: Çok Partili Hayata Geçiş.................................. 225 3.3.3.3. 27 Mayıs 1960 Askerî Darbesi ve 1961 Anayasası’nın Hazırlanışı........................ 233 3.4. Merkezin Yeniden Yapılandırılması ve 1961 Anayasası ...............................................240 3.5. Türk Anayasa Mahkemesi’nin Demokratik Meşruluk Sorununun Temel Kodları ...............................246 3.5.1. Merkezin Koruyuculuğunun Başlangıcı: 1961 Anayasası’nın Anayasallık Denetimi Kurgusu........ 247 3.5.2. Merkezin Vesayetinin Güçlendirilmesi: 1982 Anayasası ve Anayasa Mahkemesi ............................. 253 3.5.3. “Yargısal Aktivizm” ve “Yargısal Kendi Kendini Sınırlandırma” Kavramları Çerçevesinde Türk Anayasa Mahkemesi..................260 3.6. “İdeolojik Anayasa” Perspektifinden Anayasaların Başlangıç İlkeleri ve Dünya Anayasalarından Bazı Örnekler ........................................266 3.7. Merkezi Değerler Sisteminin Anayasadaki Yansıması: Ölçü (Referans) Norm Olarak Başlangıç İlkeleri .................................. 273 3.7.1. Merkezi Değerlerle Çizilmiş Sınırlar İçinde Çoğulculuk: “Militan Demokrasi” .............................276 3.7.2. Türk Anayasa Mahkemesi’nin 1961 Anayasası’nda Başlangıç İlkelerine İlişkin Yaklaşımı .................................. 278 3.7.3. Türk Anayasa Mahkemesi’nin 1982 Anayasası’nda Başlangıç İlkelerine İlişkin Yaklaşımı.............................................. 283 3.8. Türk Anayasa Mahkemesi’nde Demokratik Meşruluk Arayışları........................... 287 3.9. Genel Değerlendirme........................ 309 Dördüncü Bölüm TBMM ÜYELERİNİN TÜRK ANAYASA MAHKEMESİ’NE İLİŞKİN ALGILAMALARI 4.1. Araştırmanın Amacı .............................311 4.2. Araştırmanın Evreni ve Örneklemi ...................................312 4.3. Araştırmanın Sınırlılıkları.................................312 4.4. Araştırmanın Yöntemi .................................313 4.5. Verilerin Analizi ve Değerlendirilmesi..............................313 4.6. Araştırmanın Bulguları.................................313 4.6.1. Kişisel Özellikler........................................314 4.6.1.1. Cinsiyet...........................314 4.6.1.2. Yaş......................................315 4.6.1.3. Eğitim Durumu.............................315 4.6.1.4. Mezun Olunan Bölüm/Program..............316 4.6.1.5. Siyasal Eğilim................................................317 4.6.1.6. Mensubu Olunan Siyasi Parti....................318 4.6.1.7. Milletvekili Olmadan Önce Yapılan Meslekler......................... 320 4.6.2. Milletvekillerinin “Demokrasi”ye İlişkin Algılamaları........................ 320 4.6.3. Milletvekillerinin “Anayasallık Denetimi”ne İlişkin Algılamaları.............................. 323 4.6.4. Milletvekillerinin “Türk Anayasa Mahkemesi’nin Demokratik Meşruluk Sorunu”na İlişkin Algılamaları ................................... 326 4.6.5. Milletvekillerinin “Türk Anayasa Mahkemesi’nin Yeniden Yapılandırılması”na İlişkin Algılamaları................ 330 4.7. Genel Değerlendirme................... 333 SONUÇ VE ÖNERİLER .............................. 355 KAYNAKÇA ............................................ 365 EKLER.........................................................419
