Biyo-Tıp Etiği Ve Hukuk

BİYO-TIP ETİĞİ VE HUKUK



Sevtap METİN



- Biyo-Tıbbın Sosyo-Kültürel Ve Ahlaki Temellendirilmesi

- Biyo-Tıp Etiğinin Kapsama Alanındaki Hayatın Başlangıç Ve Sonuna İlişkin Temel Konular

- Biyo-Tıp Meselelerinin Adalet Ve Hukuk Boyutu



BİYO-TIP ETİĞİ

VE

HUKUK

Yard. Doç. Dr. SEVTAP METİN

İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi

Öğretim Üyesi



ÖNSÖZ ..........................................................................vii

İÇİNDEKİLER..............................................................ix

GİRİŞ ...............................................................................1

A. Temel Kavramlar: Biyo-Etik, Biyo-Tıp Etiği.............1

1. Biyo-Tıp Etiğine Duyulan Gereksinim ................2

2. Biyo-tıp Etiği ve Tıbbi Deontoloji İlişkisi.............4

3. Biyo-tıp Etiğinin Tarihi Gelişimi.........................7

Birinci Bölüm

BİYO-TIBBIN SOSYO-KÜLTÜREL VE

AHLAKİ TEMELLENDİRİLMESİ

A. Biyo-tıp etiği ve Din.................................................21

1. İslam Dininde Hayatın Başlangıç Anı ...............21

2. Semavi Dinler ve Kürtaj......................................23

3. Yeni Üreme Teknolojilerine Kutsal

Metinlerin Bakışı................................................31

a. Yumurta/ Sperm Dondurulması ve

Bağışı ............................................................34

b. Cinsiyet Tayini ..............................................34

4. Organ Nakli ve Ölüm Kriteri .............................35

5. Ötenazi................................................................39

İÇİNDEKİLERx

6. Kök Hücre ve Tedavi Amaçlı Kullanımı ...........42

7. Genetik Müdahale ve İnsan Kopyalama............ 44

B. Biyo-Tıp Alanında Ahlak Teorileri ..........................53

1. Yararcı/Utiliteryan Etik Anlayış.........................53

a. Biyo-tıp Etiği’nde Yararcılık Uygulaması .....56

b. Yararcılığın Eleştirisi.....................................58

2. Kant’ın Etik Anlayışı ve Biyo-tıp Etiği

Alanında Yansıması ............................................60

a. Kant ve Biyo-tıp Etiği ..................................63

b. Organ Nakli ve Kant.....................................64

c. Kant Etiğinin Eleştirel Değerlendirmesi ......67

3. Komüniteryanizm/Cemaatçilik .........................72

a. Cemaatçilik ve Biyo-tıp Etiği........................72

b. Komüniteryan Etiğin Eleştirel Bir

Değerlendirmesi ............................................76

4. Erdem Etiği ........................................................78

a. Erdem Etiğinin Biyo-tıp Etiği’ne

Yak laşımı.......................................................80

b. Erdem Etiğinin Eleştirisi ..............................82

5. Bakım Etiği ........................................................84

a. Bakım Etiği’nin Biyo-tıp Etiği’nde Yeri........85

b. Bakım Etiğinin Eleştirel

Değerlendirmesi ............................................86

C. Biyo-tıp Teknolojilerine Eleştirel Bakışlar/

Karşı Cevaplar..........................................................88

1. Modern Tıp Bir Aldatmaca mı? .........................88

2. Bilimin İdeolojiye Dönüşme Kaygısı ..................91

3. Biyo-teknoloji Eli İle İnsan Doğasının

Dönüştürülmesi .................................................96

4. Biyoteknolojilerin Doğanın Dengesine

Olumsuz Etkileri ..............................................108

D. Kültürel Farklılıkların Biyo-etikte

Yansımaları.............................................................109xi

E. Biyo-tıp Etiğinin Dört Temel İlkesi: İlkecilik

(Principalism) .........................................................112

1. Özerkliğe Saygı İlkesi.......................................115

a. Otonomi/ Özerklik Kavramı ......................115

b. Otonomi İlkesinin Çok Kültürlü

Toplumlarda Uygulanabilirlik ve Kapsam

Sorunu ........................................................117

c. Otonominin Meşru Sınırlandırmaları.........118

(1) Yehova Şahitleri .....................................118

(2) Ashley Vak’ası........................................120

(3) Mahkûmların Üreme Özgürlüklerine

Dair Mahkeme Kararları.......................122

d. Biyo-tıp’ta Özerkliğe Saygı İlkesinin

İçeriği ..........................................................125

(1) Aydınlatılmış Onam..............................127

(2) Tıpta Paternalizm, Aydınlatılmış

Onama Karşı .........................................127

(3) Aydınlatılmış Onamın Unsurları...........129

i. Aydınlatma Yükümünün Kapsamı...129

ii. Aydınlatma Yükümünün Kalktığı veya

Daraldığı Haller...............................131

2. Yararlılık ilkesi..................................................132

3. Zarar vermeme ilkesi.........................................133

4. Adalet ilkesi .....................................................134

5. İlkeciliğe Yönelik Eleştiriler .............................134xii

İkinci Bölüm

BİYO-TIP ETİĞİNİN KAPSAMA

ALANINDAKİ HAYATIN

BAŞLANGIÇ VE SONUNA İLİŞKİN

TEMEL KONULAR

A. Hayatın Başlangıcı İle İlgili Meseleler...................139

1. Kişi Kimdir? Kişilik Nedir?..............................139

a. Kişiliğin Elde Edilme Anını Açıklamaya

Yönelik Ölçütler ..........................................141

(1) Türcülük Kriteri.....................................142

(2) Katı Potansiyellik Kriteri ......................143

(3) Düzeltilmiş ya da Tedrici

Potansiyellik Kriteri ...............................143

(4) Aktüelleşmiş (Mevcut) Sahiplik

Kriteri.....................................................144

b. Embriyo Üzerinde Deneyler........................145

c. Embriyo Dondurulmasından Doğan

Hukuki İhtilaf lar.........................................147

2. Kürtaj ................................................................153

a. Kişiliğin Oluşum Anı ile İlgili

Potansiyellik Görüşünün Kürtaj

Tartışmalarına Yansımaları .........................155

b. Cenin ve Kadının Haklarının Çatışması ....164

c. Mülkiyet Modeli Üzerinden Kürtajın

Doğrulanması .............................................172

d. İsteyerek Düşük Tartışmalarında

Sonuçsalcı Yaklaşım ...................................175

e. Kürtaja Ahlaken İzin Verilebilir Koşullar...177

3. Klonlama...........................................................182

a. Klonlama Yöntemleri ..................................184

b. Klonlamanın Vaat Ettikleri.........................187

c. Klonlamaya Yönelik İtirazlar.......................190xiii

(1) Psikolojik Zarar Tezi..............................190

(2) Genetik Çeşitliliği Azalttığı Tezi..........194

(3) Güvenli Olmadığı Tezi..........................195

(4) Klonlamanın İnsan Doğası ve

Onuruna Aykırılığı Tezi .......................197

d. Genel Değerlendirme ................................. 200

4. Gen Analizleri ..................................................201

a. Gen Analizlerinin Yararları ve

Sakıncaları ..................................................201

b. Cinsiyet Taraması ve Seçici Kürtaj..............207

(1) Seçici Kürtajın Hukuken

Yasaklanmasının Yerindeliği Meselesi...210

(2) Doğacak Çocuğun Cinsiyetini

Belirleyebilmenin Etik Yerindeliği ........213

(3) Doğacak Çocukların Irk ve Cinsel

Yönelimlerinin Seçiminde Gen

Teknolojilerinin Kullanımı ...................220

c. Genetik Müdahale Türleri ..........................223

(1) Somatik Gen Tedavisi-Germline

Gen Tedavisi ..........................................223

(2) Genetik Terapi ve Genetik Yükseltme...226

i. Genetik Ayıklamanın Genetik

Yükseltmeye Tercih Edilebilirliği.....227

ii. En İyi Çocuğu Seçmek Ahlaki Görev

midir? ...............................................231

d. Genetik Mühendislik Amacına

Ulaşamaz İtirazı ..........................................234

e. Genetik Testler Ayrımcılığa Kapı Açar ......235

f. Gen Teknolojilerinin Yarattığı Öjenik

Tehd it ..........................................................237

g. Genetik Testler Yasaklanmalı mı?.............. 240

5. Patentlenen Yaşam ............................................241

a. Patentin Amaçları ve Niteliği..................... 246xiv

b. Patent Hakkının Felsefi

Temellendirilmesi........................................248

c. Gen Patentleri Aleyhindeki Tezler..............250

d. Gen Patentleri Lehindeki Tezler.................256

e. Konuya ilişkin değerlendirici düşünceler.....259

B. Hayatın Sonu Ağırlıklı Biyo-Tıp Etiği

Sorunları.................................................................262

1. Ölüm Anının Belirlenmesi: Beyin Ölümü........262

a. Beyin Ölümünün Muhalif leri Ne

Diyor? Neden Diyor? Beyin Ölümüne

Muhalefet ve Gerekçeleri ...........................273

2. Organ Nakli......................................................276

a. Organ Nakillerine Karşı Kültürel Tutum

ve Dirençler .................................................279

b. Organ Havuzunu Arttırmaya Yönelik

Çözüm Önerileri .........................................283

(1) Organ Bağışına Zorlayıcı Model ...........283

(2) Talimatlandırılmış Bağış.......................285

(3) Organ Pazarı Bir Çözüm Olabilir

mi?..........................................................289

i. Etik bir organ pazarının işleyişi .......303

(4) Varsayımsal Rızaya Dayalı Rutin

Organ Alımı/İtiraz Modeli ...................305

c. Organ Nakillerinde Geleceğe Dönük

Hedef lenen Gelişmeler................................310

3. Ötenazi..............................................................311

a. Ölme Hakkı: Hayatın Değerini Kim

Belirler?........................................................313

(1) Ötenaziyi Olumlamayan Felsefi

Düşüceler ...............................................313

i. Yaşamın Kutsallığı ..........................313

ii. Yaşamın Dokunulmazlığı.................314xv

(2) Ötenaziyi Olumlayan Felsefi

Düşünceler: Hayatın Değerini “Ben”

Belirler ...................................................314

i. Mülkiyetten Hareket Eden Görüş ..314

ii. Nitelikli Yaşam Tezi.........................315

b. Yaşam Hakkının Uzantısı Ölme Hakkı......318

c. Ötenazi Türleri............................................322

(1) Aktif ve Pasif ........................................322

i. Pasif Ötenazi/Tedavinin Reddi........323

ii. Aktif/Pasif Ötenazi Ayrımı .............326

aa. Öldürmek/Ölmeye İzin Vermek ..... 327

bb. Çifte Etki Doktrini /Pasif Ötenazide

Öldürme Niyeti Yoktur ................... 333

(2) İstemli/İstemsiz Ötenazi........................335

(3) Dolaylı/Dolaysız Ötenazi ......................337

d. Ötenaziye Muhalif Tezler ...........................338

e. Tıp Profesyonelleri ve Kamuoyundan

Ötenaziye Bakış...........................................341

f. Genel Değerlendirme ................................ 344

4. Ölüm, Kaçınılmaz Son Olmaktan Çıkacak

Mı?....................................................................345

a. Hibernasyon: Kış Uykusu............................350

b. Hibernasyon’un Tanımı ve Gelişimi............350

(1) Doğal Hibernasyon................................350

(2) Yapay Kış Uykusu ..................................351

c. Hibernasyon ve Geleceğin Tıp Etiği

Tartışmalarındaki Yeri ................................352xvi

Üçüncü Bölüm

BİYO-TIP MESELELERİNİN ADALET

VE HUKUK BOYUTU

A. Tıbbi Kaynakların Dağıtımında Hak ve

Adalet ....................................................................357

1. Sağlık Hakkı Tartışmaları ................................357

2. Tıbbi Kaynakların Makro ve Mikro

Dağıtımında Adalet Sorunu ............................363

3. İnsan Hayatının Bir Fiyatı Var mı?/

Sağlık Kaynaklarının Dağıtımında Adalet

Modellemeleri ...................................................365

a. Sağlık Kaynaklarının John Rawls’un

Adalet Teorisi’ne Göre Dağıtımı.................367

b. Ronald Dworkin’in Kaynakların Eşit

Dağılımı Modeli .........................................371

c. Quality-Adjusted Life Years: Kalite

Faktörü ile Düzeltilmiş Yaşam Süresi .........377

d. Triaj: Kaynakların Dağıtımına Yönelik

Tıbbi Acil Yardım Modeli...........................381

e. Faydacı Dağıtım Modeli ve Bu Modelin

John Harris Üzerinden Eleştirisi ................384

f. John Harris’in Arzuya Dayalı Fırsat

Eşitliği Temelinde Dağıtım Modeli............386

g. Arzuya Dayalı Eşitlikçi ve Sonuçsalcı

Dağıtımın Karşılaşması...............................387

i. Kaynak Dağıtımında Yaş Unsurunun

Değerlendirilmesi.............................389

h. Kaynakların Dağıtımı ve Tıbbi Tedaviye

Kabulde İyi-Kötü Hasta Ayrımı: Ahlaki

Sorumluluk Ölçütü......................................391

i. Genetik Yükseltme Tekniklerine Kaynak

Aktarımı......................................................396xvii

4. Küresel Bir Yeniden Dağıtım Modeli

Önerisi...............................................................396

B. Etik Kurullar ..........................................................398

1. Etik Kurulların İşlevi........................................398

2. İnsan Üzerinde Tıbbi Deneylerin Tarihçesi......399

3. Etik Kurulların Tarihsel Gelişimi ...................401

4. Türkiye’de Etik Kurulların Tarihi Gelişimi .....402

5. Etik Kurulların Kuruluş Yapısı.........................403

a. Yerel Etik Kurulların Oluşumu ve

Görevleri..................................................... 404

6. Merkezi Etik Kurulun Oluşumu ve

Görevleri .......................................................... 406

7. Tıp Etik Kurulları Neden Sadece

Doktorlardan Oluşmamalıdır?..........................407

C. Biyo-teknolojinin Hukuken Düzenlenmesi

Zorunluluğu .......................................................... 409

1. Biyoloji ve Tıbbın Uygulanması Bakımından

İnsan Hakları ve İnsan Haysiyetinin

Korunması Sözleşmesi: ....................................411

a. İnsan Hakları ve Biyo-tıp Sözleşmesi’nin

Niteliği ve Yapılış Süreci .............................411

b. Türkiye Açısından Durum..........................413

c. Sözleşmenin Özellikleri ..............................414

(1) Bağlayıcı Oluşu......................................414

(2) Biyoetiğe Kapsayıcı Yaklaşması .............415

(3) Çerçeve Sözleşme Oluşu........................415

(4) Ulusal Mahkemelerce Yargısal/

hukuki Koruma......................................417

(5) Sınırlanması Mümkün Olmayan

Haklar....................................................417

d. Sözleşmenin İçeriği .....................................418

e. Sözleşmenin Değerlendirilmesi ..................439xviii

2. Avrupa İnsan Hakları ve Biyo-tıp

Sözleşmesinin İnsan Klonlanmasının

Yasaklanmasına Dair Ek Protokolü ..................442

3. Ötenazinin Hukuki Görünümü........................445

a. Ötenazinin Suç Teşkil Edip Etmediği

Meselesi .......................................................445

(1) Ötenazinin Suç Sayılmaması.................445

(2) Ötenazinin Ayrı ve Bağımsız Bir Suç

Olduğu Görüşü..................................... 446

(3) Ötenazinin Kasten Adam Öldürme

Suçunu Oluşturduğu Görüşü.................447

b. Türk Hukukunda Ötenazi.......................... 448

c. Konuyla İlgili Değerlendirme .....................451

4. Gen Patentlerinin Hukuki Esasları ..................455

a. Gen Patentleri Verilmesinin Hukuki

Koşulları .....................................................455

b. Gen Patentlerinin Kapsamı.........................465

5. İnsan Üzerinde Deney Suçu..............................468

a. İnsan Üzerinde Deneyin Koşulları..............470

b. İnsan Üzerinde Denemenin Koşulları.........475

6. Türk Hukuku’nda Üremeye Yardımcı Yapay

Döllenme Teknikleri ve Embriyo Hakkında

Yasal Düzenleneme ...........................................478

a. Üremeye Yardımcı Yapay Döllenme

Teknikleri Hakkında Yasal Düzenleneme ..478

b. Türk Hukukunda Embriyo Hakkındaki

Düzenlemeler .............................................483

c. Yardımcı Üreme Tekniklerinin Yol

Açtığı Soybağı Problemleri ve Çözümleri...486

(1) Döllendirilen üreme hücrelerinin

evlilik birliği içinde olanlara ait olması .487

(2) Evlilik Dışı (Heterolog) Yapay

Döllenme ...............................................489

i. Üçüncü Kişiye Ait Sperm.................489xix

ii. Üçüncü Kişiye Ait Yumurta İle

Döllenme/Yumurta Bağış ................492

7. Rahim Tahliyesi ve Hukuki

Değerlendirmesi................................................494

a. Türk Ceza Kanunu’nda Konuyla İlgili

Düzenlenen Suçlar ......................................499

(1) Çocuk Düşürtme Suçu ..........................499

i. Rıza Olmadan Çocuk Düşürtme

Suçu..................................................502

ii. Rıza ile Çocuk Düşürtme Suçu........505

(2) Çocuk Düşürme Suçu............................510

b. Çoğul Gebeliklerin Kısmi

Sonlandırılması ve Ceza Hukukundaki

Yer i ..............................................................510

8. Türk Hukukunda Organ Aktarımlarının

Ele Alınışı.........................................................513

a. Canlıdan Organ Aktarımı...........................514

b. Ölü Vericiden Organ Alımı.........................519

c. Türk Ceza Kanunu’nda Organ Nakline

İlişkin Suç Düzenlemeleri ...........................524

SONUÇ ........................................................................531

KAYNAKÇA ..............................................................541