Türk Anayasa Hukuku

Prof. Dr. Yavuz ATAR

İÇİNDEKİLER
İçindekiler
Kısaltmalar 17
Birinci Bölüm
GİRİŞ
I. ANAYASA KAVRAMI 21
A. Terminoloji 21
B. Anayasanın Tanımı 22
C. Anayasanın Bağlayıcılığı, Üstünlüğü ve Normlar Hiyerarşisi 22
D. Anayasaların Sınıflandırılması 23
II. ANAYASA HUKUKU KAVRAMI 31
İkinci Bölüm
TÜRKİYE’DE ANAYASAL GELİŞMELER
I. SENED–İ İTTİFAK 35
II. TANZİMAT FERMANI 36
III. ISLAHAT FERMANI 38
IV. 1876 ANAYASASI (KANUN–U ESASÎ) 38
V. 1921 ANAYASASI 40
VI. 1924 ANAYASASI 42
VII. 1961 ANAYASASI 44
A. 1961 Anayasasının Yapılmasına Yol Açan Faktörler ve Anayasanın Yapılışı 44
B. 1961 Anayasasının Temel Özellikleri ve Getirdiği Yenilikler 45
C. 1971–1973 Değişiklikleri 47
Üçüncü Bölüm
1982 ANAYASASININ YAPILMASI VE ANAYASANIN ÖZELLİKLERİ
I. 1982 ANAYASASININ YAPIM SÜRECİ 51
A. 12 Eylül Askerî Müdahalesi ve 1982 Anayasasının Kabulü 51
B. 1982 Anayasanın Yapılmasına Yol Açan Faktörler 51
C. 1961 ve 1982 Anayasalarının Yapım Süreçlerinin Karşılaştırılması 52
II. 1982 ANAYASASININ ÖZELLİKLERİ VE TEMEL FELSEFESİ 53
III. 1982 ANAYASASINDA YAPILAN DEĞİŞİKLİKLER 57
Dördüncü Bölüm
DEVLETİN TEMEL NİTELİKLERİ
I. CUMHURİYETÇİLİK 63
II. BAŞLANGIÇTA YER ALAN İLKELER 64
III. ÜNİTER DEVLET 65
IV. ATATÜRK MİLLİYETÇİLİĞİNE BAĞLI DEVLET 69
V. LÂİK DEVLET 70
A. Din Hürriyeti 71
B. Din ve Devlet İşlerinin Ayrılığı 72
VI. DEMOKRATİK DEVLET 77
A. Demokrasinin Anlamı ve Kurumları 78
1. Demokrasinin Anlamı 78
2. Demokrasinin Kurumları 78
B. Demokratik Devletin Temel Unsurları 82
1. Özgür ve Düzenli Seçimler 82
a. Seçim Kavramı 82
b. Demokratik Seçimin İlkeleri 82
aa. Seçimlerin Serbestliği ilkesi 83
bb. Genel Oy İlkesi 83
cc. Eşit Oy İlkesi 86
dd. Tek Dereceli Seçim İlkesi 86
ee. Gizli Oy İlkesi 87
ff. Açık Sayım ve Döküm İlkesi 87
gg. Seçimlerin Yargı Organlarının Yönetim ve Denetiminde Yapılması İlkesi 87
2. Çok Partili Siyasal Hayat 88
a. Siyasal Partilerin Kurulması, Faaliyetleri ve Parti Üyeliği 89
b. Siyasal Partilerin Hukuki Denetimi 90
aa. Siyasal Partilere Getirilen Yasaklar 90
bb. Siyasal Partilerin Kapatılması veya Devlet Yardımından Yoksun Bırakılması 95
cc. Kapatılan Partiye ve Kapatmaya Neden Olanlara Uygulanan Yaptırımlar 102
c. Siyasal Partilerin Malî Denetimi 102
d. Siyasal Partilere Devlet Yardımı Yapılması 102
3. Temel Hak ve Hürriyetler 103
VII. İNSAN HAKLARINA SAYGILI DEVLET 103
VIII. HUKUK DEVLETİ 105
A. Kavram 105
B. Hukuk Devletinin Gerekleri 106
1. Devlet Organlarının Hukukla Bağlı Olması 106
a. Yasama, Yürütme ve Yargı Organlarının Hukukla Bağlı Olması 106
b. Devlet Organlarının Bağlı Olacağı Hukukun Niteliği ve Kapsamı 107
2. Birey Hak ve Hürriyetlerinin Tanınması ve Korunması 109
3. Bireylerin Hukukî Güvenlik İçinde Olması 110
C. Hukuk Devletini Sağlamanın Mekanizmaları 112
1. Yasama ve Yürütme İşlemlerinin Yargısal Denetimi 112
a. Yasama İşlemlerinin Yargısal Denetimi 112
b. Yürütme İşlemlerinin Yargısal Denetimi 113
c. Yargı Bağımsızlığı 115
2. Diğer Hak Arama Yolları 115
IX. SOSYAL DEVLET 116
A. Kavram 116
B. Devletin Ekonomik Hayata Müdahalesinin Ölçüsü 117
C. Sosyal Devleti Gerçekleştirmeye Yönelik Hukukî Tedbirler 119
1. Bireylere İnsan Onuruna Yakışır Asgari Bir Hayat Düzeyi Sağlamaya Yönelik Temel Sosyal Hakların Tanınması ve Gerçekleştirilmesi 119
a. Temel Sosyal Haklar 119
aa. Çalışma Hakkı 119
bb. Adil Ücret Hakkı 119
cc. Sosyal Güvenlik Hakkı 120
dd. Konut Hakkı 120
ee. Sağlık Hakkı 120
ff. Eğitim Hakkı 121
b. Sosyal hakların sınırı 121
2. Millî Gelirin Adaletli ve Dengeli Bir Şekilde Dağıtılmasını Sağlamaya Yönelik Tedbirler 122
a. Vergi Adaleti 122
b. Kamulaştırma 122
c. Devletleştirme 123
d. Toprak Reformu 123
e. Planlama 124
X. EŞİTLİK 124
Beşinci Bölüm
TEMEL HAK VE HÜRRİYETLER
I. GENEL OLARAK TEMEL HAK VE HÜRRİYETLER 129
A. Kavramlar 129
B. Sınıflandırma 129
1. Jellinek’in Sınıflandırması 129
2. Yeni Sınıflandırmalar 131
II. 1982 ANAYASASININ TEMEL HAK VE HÜRRİYETLERE YAKLAŞIMI 132
III. 1982 ANAYASASININ TEMEL HAK VE HÜRRİYETLERİ SINIFLANDIRMASI 134
IV. TEMEL HAK VE HÜRRİYETLERİN SINIRLANMASI 135
A. Temel Hak ve Hürriyetlerin Objektif ve Anayasal Sınırları 135
1. Objektif (Nesnel) Sınırlar 135
2. Anayasal Sınırlar 135
B. Temel Hak ve Hürriyetlerin Yasama Organınca Sınırlandırılması 136
1. Genel Açıklama 136
2. Temel Hak ve Hürriyetlerin Sınırlandırılmasının Şartları 138
a. Sınırlama Kanunla Yapılmalıdır 138
b. Sınırlama Anayasanın İlgili Maddelerinde Belirtilen Sebeplere Dayanmalıdır 139
c. Sınırlama Anayasanın Sözüne ve Ruhuna Uygun Olmalıdır 142
d. Sınırlama Demokratik Toplum Düzeninin ve Lâik Cumhuriyetin Gereklerine Uygun Olmalıdır 143
e. Sınırlama Temel Hak ve Hürriyetlerin Özlerine Dokunmamalıdır 146
f. Sınırlama Ölçülülük İlkesine Uygun Olmalıdır 148
V. TEMEL HAK VE HÜRRİYETLERİN KÖTÜYE KULLANILAMAMASI 150
VI. TEMEL HAK VE HÜRRİYETLERİN KULLANILMASININ DURDURULMASI 151
VII. TEMEL HAK VE HÜRRİYETLERİN KORUNMASI 152
A. Ulusal Düzeyde Koruma 153
B. Uluslararası Düzeyde Koruma 155
Altıncı Bölüm
HÜKÛMET SİSTEMİ
I. GENEL OLARAK HÜKÛMET SİSTEMLERİ 163
A. Başkanlık Sisteminin Özellikleri 163
B. Parlamenter Hükûmet Sisteminin Özellikleri 164
C. Meclis Hükûmeti Sisteminin Özellikleri 165
D. Yarı–Başkanlık Sisteminin Özellikleri 165
E. Hükûmet Sistemlerinin Değerlendirilmesi 166
II. TÜRK HÜKÛMET SİSTEMİ 171
A. 1982 Anayasasının İlk Düzenlemesindeki Hükümet Sistemi: Parlamenter Sistem 171
B. 2014–2018 Arasındaki Dönemde Hükümet Sistemi: Yarı–Başkanlık Benzeri Sistem 173
C. Cumhurbaşkanlığı (Türk Modeli Başkanlık) Sistemi 175
D. Türk Parlamenter Sistemi ile Cumhurbaşkanlığı Sisteminin Karşılaştırılması 178
E. Türk Hükümet Sisteminin Değerlendirilmesi 183
Yedinci Bölüm
DEVLETİN HUKUKİ FONKSİYONLARI
I. KUVVETLER AYRILIĞI VE FONKSİYONLAR AYRILIĞI 187
II. DEVLETİN HUKUKÎ FONKSİYONLARININ TASNİFİ 187
A. Maddî Bakımdan 187
B. Şeklî ve Organik Bakımdan 189
III. 1982 ANAYASASINA GÖRE DEVLETİN HUKUKÎ FONKSİYONLARININ PAYLAŞILMASI 190
Sekizinci Bölüm
YASAMA
I. YASAMA FONKSİYONU 195
A. Yasama Fonksiyonu ve Yasama Yetkisinin Tanımı ve Niteliği 195
B. Yasama Yetkisinin Özellikleri 196
1. Yasama Yetkisinin Genelliği 196
2. Yasama Yetkisinin Aslîliği 198
3. Yasama Yetkisinin Devredilmezliği 199
II. YASAMA İŞLEMLERİ 200
A. Kanunlar 200
1. Kanun Kavramı 200
2. Kanunların Yapılması 202
a. Kanunun Teklif Edilmesi 202
b. Kanun Teklifinin Görüşülmesi 203
c. Kanun Teklifinin Kabulü 206
d. Kanunların Yayımlanması ve Yürürlüğe Girmesi 207
3. Kanuna Eşit Metinler 208
B. Parlamento Kararları 209
C. İçtüzük Kuralları 213
III. YASAMA ORGANI 216
A. Türkiye Büyük Millet Meclisinin Yapısı ve Milletvekillerinin Seçimi 216
1. Türkiye Büyük Millet Meclisinin Yapısı 216
2. Milletvekillerinin Seçimi 219
a. Seçim Sistemi 219
aa. Genel Olarak Seçim Sistemleri 219
aaa. Çoğunluk Sistemleri 221
bbb. Nisbi Temsil Sistemleri 225
bb. Türk Seçim Sistemi 227
aaa. Seçim Sistemine İlişkin Anayasal İlkeler 228
bbb. Nisbi Temsilin d’Hondt Usûlü 229
ccc. Ulusal (Genel) Baraj 230
b. Seçim Çevreleri 232
c. Milletvekili Seçilme Yeterliliği 233
d. Seçim Dönemi ve Seçimlerin Yenilenmesi 235
e. Seçimlerin Ertelenmesi ve Ara Seçimler 236
f. Adaylık 236
B. Türkiye Büyük Millet Meclisi Üyelerinin Hukukî Durumu 238
1. Milletvekilliği Sıfatının Kazanılması 238
2. Milletin Temsili İlkesi 239
3. Andiçme 239
4. Milletvekilliğiyle Bağdaşmayan İşler 240
5. Parlamenter Muâfiyetler 241
a. Yasama Sorumsuzluğu 241
b. Yasama Dokunulmazlığı 242
6. Milletvekilliğinin Sona Ermesi 245
a. Üyeliğin Düşmesi 245
b. Diğer Sona Erme Halleri 246
7. Yasama Dokunulmazlığının Kaldırılması ve Üyeliğin Düşürülmesi Kararlarının Yargısal Denetimi 247
8. Milletvekillerinin Malî Statüsü 247
C. Türkiye Büyük Millet Meclisinin İç Örgütlenmesi ve Çalışma Düzeni 248
1. Türkiye Büyük Millet Meclisi İçtüzüğü 248
2. Başkanlık Divanı 248
3. Meclis Başkanı 249
4. Siyasi Parti Grupları 250
5. Danışma Kurulu 251
6. Meclis Komisyonları 252
7. Meclisin Toplanması ve Tatili 254
8. Toplantı ve Karar Yeter Sayısı 254
9. Meclis Görüşmeleri 256
10. Oylama Usûlleri 257
D. Türkiye Büyük Millet Meclisinin Görev ve Yetkileri 258
1. Kanun Koymak 258
2. Denge ve Denetleme Yetkilerini Kullanmak 258
a. Yazılı Soru 258
b. Genel Görüşme 259
c. Meclis Araştırması 260
d. Meclis Soruşturması 261
3. Bütçe ve Kesin Hesap Kanun Tekliflerini Görüşmek ve Kabul Etmek 263
a. Bütçe Kanunu 263
b. Kesin Hesap Kanunu 265
4. Para Basılmasına Karar Vermek 265
5. Savaş Hali İlânı ve Silahlı Kuvvet Kullanılmasına İzin Vermek 266
6. Milletlerarası Andlaşmaların Onaylanmasını Uygun Bulmak 266
7. Genel ve Özel Af İlânına Karar Vermek 268
8. Türkiye Büyük Millet Meclisinin Diğer Görev ve Yetkileri 269
Dokuzuncu Bölüm
YÜRÜTME
I. YÜRÜTME FONKSİYONU 273
II. YÜRÜTME İŞLEMLERİ 274
A. Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri 275
1. Olağan Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri 275
a. Tanımı, Niteliği ve Türk Hukuku Bakımından Normlar Hiyerarşisindeki Yeri 275
b. Kanun ve Kararname Çatışmasının (Normlar İhtilafı) Çözümü ve Çözüm Kuralının Uygulanması Sorunu 277
c. Cumhurbaşkanlığı Kararnamelerinin Konusu 279
d. Usulü ve Şeklî 281
e. Yargısal Denetimi 282
2. Olağanüstü Hal Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri 282
a. Çıkarma Yetkisi, Usulü ve Şekli 282
b. Sebepleri 282
c. Konusu 283
d. Yargısal Denetimi 283
e. Olağanüstü Hâl Cumhurbaşkanlığı Kararnamelerinin Türkiye Büyük Millet Meclisi Tarafından Görüşülmesi ve Sonuçları 284
B. Yönetmelikler 284
C. Cumhurbaşkanı Kararları ve Yürütme Organının Diğer Düzenleyici İşlemleri 285
III. YÜRÜTME ORGANI 286
A. Yürütme Organının Yapısı 287
B. Cumhurbaşkanı 288
1. Cumhurbaşkanının Seçimi ve Göreve Başlaması 288
2. Cumhurbaşkanının Parti İlişkisi 291
3. Cumhurbaşkanının Görev ve Yetkileri 292
4. Cumhurbaşkanının Sorumluluğu 294
a. Siyasi Sorumluluk 294
b. Cezaî Sorumluluk 295
aa. Göreviyle İlgili Cezaî Sorumluluğu 296
bb. Kişisel Suçlarından Dolayı Cezaî Sorumluluğu 296
c. Hukukî Sorumluluk 297
aa. Göreviyle İlgili Hukukî Sorumluluğu 297
bb. Kişisel İşlem ve Eylemleriyle İlgili Hukukî Sorumluluğu 297
5. Cumhurbaşkanına Vekâlet Etme 298
6. Cumhurbaşkanının Görevinin Sona Ermesi 298
C. Cumhurbaşkanı Yardımcıları ve Bakanlar 299
1. Cumhurbaşkanı Yardımcıları ve Bakanların Konumu 299
2. Cumhurbaşkanı Yardımcıları ve Bakanların Görev ve Yetkileri 300
3. Cumhurbaşkanı Yardımcıları ve Bakanların Sorumluluğu 301
a. Siyasi Sorumluluk 301
b. Cezaî Sorumluluk 302
aa. Görevle İlgili Cezaî Sorumluluk 302
bb. Kişisel Suçlardan Dolayı Cezaî Sorumluluk 302
c. Hukukî Sorumluluk 303
aa. Görevle İlgili Hukukî Sorumluluk 303
bb. Kişisel İşlem ve Eylemlerden Dolayı Hukukî Sorumluluk 304
4. Cumhurbaşkanı Yardımcıları ve Bakanların Görevlerinin Sona Ermesi 304
5. Cumhurbaşkanı Yardımcıları ve Bakanlara Vekâlet Etme 304
D. Cumhurbaşkanlığı Politika Kurulları 304
Onuncu Bölüm
YARGI
I. YARGI FONKSİYONU 307
II. YARGININ TARAFSIZLIĞI VE BAĞIMSIZLIĞI 308
A. Mahkemelerin Bağımsızlığı İlkesi 308
B. Hâkimlik Teminatı 310
C. Hâkimler ve Savcılar Kurulu 311
III. YARGI DÜZENİ VE YÜKSEK YARGI ORGANLARI 315
A. Anayasa Yargısı ve Anayasa Mahkemesi 315
B. Adlî Yargı ve Adlî Yargı Organları 316
C. İdarî Yargı ve İdarî Yargı Organları 318
D. Uyuşmazlık Mahkemesi 320
E. Sayıştay 320
F. Seçim Yargısı ve Yüksek Seçim Kurulu 321
IV. ANAYASA YARGISI 321
A. Anayasa Yargısı Kavramı ve Anayasa Yargısının Gelişimi 321
B. Anayasa Mahkemesi 326
1. Anayasa Mahkemesinin Statüsü ve Kuruluşu 326
2. Anayasa Mahkemesinin Görevleri 328
C. Anayasaya Uygunluk Denetiminin Konusu 329
1. Denetime Tâbi Normlar 329
a. Kanunlar 329
b. Anayasa Değişiklikleri (Şekil Bakımından) 331
c. Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri 331
d. TBMM İçtüzüğü 331
2. Denetim Dışında Tutulan Normlar 332
a. Milletlerarası Andlaşmalar 332
b. Olağanüstü Hal Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri 332
c. Parlamento Kararları 332
d. İnkılâp Kanunları 332
D. Anayasaya Uygunluk Denetimi Şekilleri (Denetim Yolları) 333
1. Soyut Norm Denetimi (İptal Dâvası) 333
a. İptal Dâvası Açma Yetkisi 333
b. İptal Dâvasında Süreler 335
c. İptal Dâvasında Temsil ve Uyulacak Esaslar 336
2. Somut Norm Denetimi (İtiraz Yolu) 339
a. Konusu 339
b. Şartları 340
aa. Bakılmakta Olan Bir Dâva Olmalıdır 340
bb. Dâvaya Bakmakta Olan Merci Bir Mahkeme Olmalıdır 340
cc. İtiraz Konusu Norm Dâvada Uygulanmalıdır 342
dd. Uygulanacak Norm Resen Anayasaya Aykırı Görülmeli veya Aykırılık İddiası Ciddi Bulunmalıdır 343
c. İşleyişi 344
3. Bireysel Başvuru 345
a. Bireysel Başvuru Hakkının Konusu ve Şartları 346
b. Bireysel Başvuru Hakkına Sahip Olanlar 346
c. Bireysel Başvuru Usulü ve Başvuru Süresi 347
d. Bireysel Başvuruların İncelenmesi 347
e. Karar ve Etkileri 348
E. Anayasaya Uygunluk Denetiminin Kapsamı 348
1. Esas Bakımından Denetim 348
a. Sebep Unsuru 348
b. Amaç Unsuru 349
c. Konu Unsuru 352
2. Şekil Bakımından Denetim 354
F. Anayasaya Uygunluk Denetiminde Ölçü Normlar 356
G. Anayasa Mahkemesinin Kararları 358
1. Kararların Kesinliği ve Bağlayıcılığı 358
2. Kararların Etkisi ve Niteliği 360
3. Kararların Yürürlüğe Girmesi 360
4. İptal Kararının Geriye Yürümezliği 361
5. Yargılamanın Yenilenmesi 362
H. Anayasa Mahkemesinin Çalışma ve Yargılama Usûlü 364
I. Anayasa Yargısında Yürürlüğün Durdurulması 366
Onbirinci Bölüm
OLAĞANÜSTÜ HAL YÖNETİMİ
I. GENEL OLARAK 371
II. OLAĞANÜSTÜ HAL İLÂNI 371
A. Olağanüstü Hal İlânı Sebepleri 371
B. Olağanüstü Hal İlânında Yetki, Usûl ve Şekil 372
III. OLAĞANÜSTÜ HAL İLÂNININ HUKUKÎ SONUÇLARI 372
IV. YARGISAL DENETİM 373
A. Olağanüstü Hal İlânı İşleminin Yargısal Denetimi 374
1. Olağanüstü Hal İlânına İlişkin Cumhurbaşkanı Kararının Yargısal Denetimi 374
2. Olağanüstü Hal İlânına İlişkin Cumhurbaşkanı Kararının Türkiye Büyük Millet Meclisince Onaylanması Kararının Yargısal Denetimi 374
B. Olağanüstü Halde Yapılan İşlemlerin Yargısal Denetimi 376
Onikinci Bölüm
ANAYASA VE MİLLETLERARASI HUKUK
I. MİLLETLERARASI ANDLAŞMA KAVRAMI VE ANDLAŞMALARIN YÜRÜRLÜĞE GİRMESİ 379
II. MİLLETLERARASI ANDLAŞMALARIN TÜRK HUKUK DÜZENİ İÇİNDEKİ YERİ 380
III. İNSAN HAKLARI SÖZLEŞMELERİNİN ÖZEL DURUMU 381
IV. MİLLETLERARASI GENEL HUKUKUN TÜRK HUKUK DÜZENİ İÇİNDEKİ YERİ 386
A. Genel Olarak 386
B. Anayasada Milletlerarası Hukuka Atıfta Bulunulan İstisnaî Haller 387
Onüçüncü Bölüm
ANAYASANIN DEĞİŞTİRİLMESİ
I. GENEL OLARAK ANAYASALARIN DEĞİŞTİRİLMESİ SORUNU 391
A. Anayasal Değişmeye Yol Açan Faktörler 391
B. Anayasayı Yapan veya Değiştiren İktidar 394
1. Aslî Kurucu İktidar 394
2. Tali Kurucu İktidar 394
3. Anayasayı Yapan veya Değiştirenlerin Profili: Politika Kararlaştırıcılar ve Teknisyenler 395
C. Anayasaların Yapımı veya Değiştirilmesi Yöntemleri 396
1. Hiyerarşik Yöntem 396
2. Organik Yöntem 397
3. Sözleşme Yöntemi 398
II. 1982 ANAYASASINA GÖRE ANAYASANIN DEĞİŞTİRİLMESİ USÛLÜ 400
A. Değişikliğin Teklif Edilmesi 401
B. Değişiklik Teklifinin Görüşülmesi 402
C. Değişiklik Teklifinin Karara Bağlanması 404
D. Kabul Edilen Değişikliğin Onaylanması 404
III. ANAYASA DEĞİŞİKLİKLERİNİN DENETİMİ 410
Bibliyografya 417
Kavram Dizini 427