Türk Sosyal Güvenlik Sisteminde Norm ve Standart Birliği _{Yaşlılık Sigortasında Reform Bakımından Değerlendirme}

Dr. Uygar Ekim İçmez

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ 

V

İÇİNDEKİLER 

VII

TABLOLAR LİSTESİ 

XIII

KISALTMALAR LİSTESİ 

XV

GİRİŞ 

1

BİRİNCİ BÖLÜM

TÜRK SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİNDE PARÇALI YAPININ OLUŞUMU

1.1. TÜRK SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİNİN KURULUŞ DÖNEMİ 

9

1.1.1. Osmanlı Devleti’nde Sosyal Güvenlik Uygulamaları 

9

1.1.1.1. Tanzimat Öncesi Dönemde Sosyal Güvenlik 

10

1.1.1.2. Tanzimat Döneminde Sosyal Güvenlik 

14

1.1.2. Büyük Millet Meclisi Hükümeti Dönemi (1920–1923) 

19

1.1.3. Cumhuriyet Dönemi 

21

1.1.3.1. 3008 Sayılı İş Kanunu 

21

1.1.3.2. 4772 Sayılı İş Kazalariyle Meslek Hastalıkları ve Analık Sigortaları Kanunu 

23

1.1.3.3. 5417 Sayılı İhtiyarlık Sigortası Kanunu 

26

1.1.3.4. 5502 Sayılı Hastalık ve Analık Sigortası Kanunu 

28

1.1.3.5. 6900 Sayılı Mâlûliyet, İhtiyarlık ve Ölüm Sigortaları Kanunu 

29

1.2. 5434 SAYILI TÜRKİYE CUMHURİYETİ EMEKLİ SANDIĞI KANUNU 

31

1.3. 506 SAYILI SOSYAL SİGORTALAR KANUNU 

48

1.4. 1479 SAYILI ESNAF VE SANATKÂRLAR VE DİĞER BAĞIMSIZ ÇALIŞANLAR SOSYAL SİGORTALAR KURUMU KANUNU 

59

1.5. 2925 SAYILI TARIM İŞÇİLERİ SOSYAL SİGORTALAR KANUNU 

64

1.6. 2926 SAYILI TARIMDA KENDİ ADINA VE HESABINA ÇALIŞANLAR SOSYAL SİGORTALAR KANUNU 

66

İKİNCİ BÖLÜM

REFORM ÖNCESİ DÖNEMDE YAŞLILIK SİGORTASININ NORM VE STANDART BİRLİĞİ AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ

2.1. TÜRK SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİNİN KURULUŞ DÖNEMİ 

69

2.1.1. Klasik Sosyal Koruma Yöntemlerinin Temel Niteliği ve Sorunlu Alanları 

69

2.1.2. Tekaüt Sandıklarının Fiili ve Hukuki Sorunlarla Malul Yapısı 

75

2.1.2.1. Hak Kazanma Koşulları ve Aylık Bağlama Oranlarının Farklılaşması Sorunu 

79

2.1.2.2. Siyasi Çekişme Sorunu ve Tensikat Uygulamasının Olumsuz Etkisi 

81

2.1.2.3. Sistematik Yoksunluğu 

82

2.1.3. Erken Cumhuriyet Dönemi ve İlk Kanunlar 

84

2.2. KURUMSAL YAPI VE TEMEL KAVRAMLAR BAKIMINDAN FARKLILAŞMA 

95

2.2.1. Genel Kurulların Oluşumu ve Yetki Sorunu 

95

2.2.2. Yönetim Kurullarının Oluşumu 

96

2.2.3. Genel Müdürlerin Yetki ve Görevleri ile Yardımcı Sayıları 

96

2.2.4. Emekli Sandığı Sağlık Kurulu Üyelerine Yapılan Ödeme 

97

2.2.5. Özerklik Sorunu 

98

2.2.6. Kamu Görevlileri Özelinde Farklı Kavramsallaştırma Tercihi 

100

2.3. SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİNİN KAPSAMI 

100

2.3.1. Sosyal Güvenlik Sisteminin Kuruluş Aşamasında Kapsamın Gelişimi 

100

2.3.2. Emekli Sandığı’nın Kapsam Meselesi 

105

2.3.3. Sosyal Sigortalar Kurumunun Kapsam Gelişimi ve Neden Olduğu Sorunlar 

111

2.3.3.1. Kişi, Coğrafi Bölge ve Sigorta Yardımları Bakımından Gelişim 

111

2.3.3.2. Topluluk Sigortası Uygulaması: Avukat ve Noterler Bakımından Farklılaşma Sorunu 

115

2.3.3.3. Yabancıların Sigortalılığında Haksız Ayrımlar 

117

2.3.3.4. 506 Sayılı Kanunun Kapsam Gelişimine Bağlı Uygulama Sorunları 

117

2.3.3.5. Banka ve Sigorta Şirketleri ile Odalar ve Borsalarda Çalışan İşçilerin Ayrı Sandıklara Terkedilmesi 

121

2.3.4. Bağ–Kur Sigortalılığı Kapsamının Gelişimi 

125

2.3.4.1. Avukat ve Noterler Bakımından Topluluk Sigortası ile İlişkili Sorunlar 

125

2.3.4.2. Kapsam Genişlemesi ve Sigortalılık İşlemlerinin Durdurulmasına İlişkin Uygulama Farklılıkları 

127

2.3.5. Tarım Sektöründe Çalışanların Sosyal Güvenlik Kapsamına Alınması ve Yüz Yıllık Gecikme 

129

2.4. PRİMLER BAKIMINDAN FARKLILAŞMA SORUNU 

133

2.4.1. Prim ve Kesenek Oranları ile Karşılıklar 

134

2.4.2. Emekli Sandığında Kesenek Çeşitliliği 

140

2.4.3. Primlerin Hesaplanma ve Tahsil Usulü 

140

2.5. SİGORTALILIK STATÜLERİNE GÖRE İVAZLARDA FARKLILAŞMA 

147

2.5.1. Yaşlılık ve Emekli Aylığına Hak Kazanma Koşulları 

148

2.5.2. Yaşlılık ve Emekli Aylığı Bağlama Oranları 

151

2.5.3. Son Hizmet Zammı 

154

2.5.4. Sosyal Yardım Zammı 

155

2.5.4.1. Sosyal Yardım Zammının Tutarı ve Hesap Usulü 

156

2.5.4.2. Sosyal Yardım Zammı Ödeme Yükümlüsü 

160

2.5.5. Tazminat, İkramiye ve Ek Ödemeler 

164

2.5.6. Toptan Ödeme ve İhya 

170

2.5.6.1. Toptan Ödeme ve Keseneklerin Geri Verilmesi 

170

2.5.6.2. İhya İmkânı 

172

2.6. PRİM–İVAZ DENGESİNİ BOZUCU NİTELİKTEKİ DİĞER HAKSIZ AYRIMLAR 

173

2.6.1. Ödenecek Primler ve Bağlanacak Aylıkların Hesabında Esas Alınan Gelir Basamakları İle Göstergeler Nedeniyle Ortaya Çıkan Sorunlar 

173

2.6.1.1. Bağ–Kur Uygulaması 

174

2.6.1.2. SSK Uygulaması ve “Süper Emeklilik” 

181

2.6.1.3. Emekli Sandığı Uygulaması 

187

2.6.2. Sigortalılık Sürelerinin Tespiti ve Hizmet Süresi Zamları Bakımından Farklılaşma Sorunu 

189

2.6.2.1. Sigortalılık Sürelerine İlişkin Genel Kural ve Kurumlar Arası Farklılaşma 

190

2.6.2.2. Fiili ve İtibari Hizmet Süresi Zammı Uygulamaları 

191

2.6.3. Yıl ve Lira Kesirleri ile Yaş ve Doğum Tarihlerinin Belirlenmesinde Norm Farklılaşması Sorunu 

196

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİ REFORMU VE YAŞLILIK SİGORTASINDA NORM VE STANDART BİRLİĞİ YÖNÜNDEN GÜNCEL SORUNLAR

3.1. TÜRK SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİ REFORMU 

201

3.1.1. Türk Sosyal Güvenlik Sisteminde Reform Nedenleri 

204

3.1.2. Reformun Birinci Dönemi: 1999–2003 Yılları Arasındaki Gelişmeler ve “EYT” Sorununun Doğuşu 

210

3.1.3. Reformun İkinci Dönemi: 2003 Yılı Sonrası Gelişmeler ve Teklik İlkesi 

218

3.1.3.1. Sosyal Güvenlik Kurumu: Kurumsal Yapıda Tek Çatı Esasının Norm ve Standart Birliği Bakımından Anlamı 

219

3.1.3.2. Sosyal Sigortaların Tek Kanun Altında Toplanması: 5510 Sayılı Kanunun Genel Değerlendirmesi 

237

3.1.3.2.1. Sosyal Güvenlik Reformunun Temel Motivasyonu 

237

3.1.3.2.2. Anayasa Mahkemesi İptal Kararı ve 5754 Sayılı Kanunun Etkisi 

239

3.1.3.2.3. Yürürlük Meselesi 

243

3.1.3.2.4. Sık ve Yanlış Müdahaleler 

246

3.1.3.2.5. Öğreti Görüşlerinin Dışlanması 

249

3.2. NORM VE STANDART BİRLİĞİ AÇISINDAN YAŞLILIK SİGORTASINDA GÜNCEL SORUNLAR 

252

3.2.1. Yaşlılık Sigortasının Kapsamında Norm ve Standart Birliği İlkesine Aykırılıklar 

252

3.2.1.1. Zorunlu Sigortalılık İlişkisinde Çalışma Statüsü Esasına Dayalı Ayrımın Sürdürülmesi ve Sigortalı Sayılma Hususunda Haksız Ayrımlar 

253

3.2.1.1.1. Hizmet Akdi ile Bir veya Birden Fazla İşveren Tarafından Çalıştırılanlar 

254

3.2.1.1.2. Hizmet Akdine Bağlı Olmaksızın Kendi Adına ve Hesabına Bağımsız Çalışanlar 

261

3.2.1.1.3. Kamu Görevlileri 

268

3.2.1.2. Kapsam Dışında Tutulan Çalışan Grupları ve Sosyal Güvenlik İlkelerine Aykırı İstisna Hükümleri 

273

3.2.2. Uzun Vadeli Sigorta Kolları Priminde Farklılaşma Sorunu 

287

3.2.2.1. Norm ve Standart Birliği İlkesi Açısından Primlerin Niteliği 

287

3.2.2.2. Uzun Vadeli Sigorta Kolları Prim Oranları 

293

3.2.3. Yaşlılık Sigortası İvazlarında Norm ve Standart Farklılaşmaları 

296

3.2.3.1. Yaşlılık Aylığı Bakımından Değerlendirme 

297

3.2.3.1.1. Aylığa Hak Kazanma Koşulları Yönüyle 

298

3.2.3.1.1.1. Genel Olarak Yaşlılık Aylığına Hak Kazanma Koşulları 

299

3.2.3.1.1.1.1. Yeni Hak Sahipleri 

300

3.2.3.1.1.1.2. Beklenen Hak Sahipleri ve 7438 Sayılı Kanun 

306

3.2.3.1.1.1.2.1. 7438 Sayılı Kanun Öncesi Durum 

307

3.2.3.1.1.1.2.2. 7438 Sayılı Kanun Hükmü ve Yeni Bir Kademeli Geçiş Zorunluluğu 

310

3.2.3.1.1.2. Özel Koşullarla Yaşlılık Aylığından Faydalanma İmkânı 

314

3.2.3.1.1.2.1. Engelliler İçin Kolaylaştırılmış Yaşlılık Aylığı 

316

3.2.3.1.1.2.2. Erken Yaşlananlar İçin Kolaylaştırılmış Yaşlılık Aylığı 

322

3.2.3.1.1.2.3. Yeraltı Maden İşyerinde Çalışanlar İçin Kolaylaştırılmış Yaşlılık Aylığı 

329

3.2.3.1.1.2.4. Sürekli Bakıma Muhtaç Derecede Ağır Engelli Çocuğu Bulunan Kadın Sigortalılar İçin Kolaylaştırılmış Yaşlılık Aylığı 

333

3.2.3.1.1.2.5. Güvenlik Korucuları İçin Kolaylaştırılmış Yaşlılık Aylığı 

336

3.2.3.1.2. Aylığın Hesaplanması Yönüyle 

337

3.2.3.2. Toptan Ödeme Bakımından Değerlendirme 

339

3.2.4. Prim–İvaz Dengesini Bozucu Nitelikteki Diğer Haksız Ayrımlar 

342

3.2.4.1. Hizmet Süresi Zammı Uygulamasının Norm ve Standart Birliği İlkesi Açısından Değerlendirilmesi 

343

3.2.4.2. Prim Teşvikleri Bakımından Değerlendirme 

351

SONUÇ VE ÖNERİLER 

373

KAYNAKÇA 

397