Yaşam Hakkı Bakımından Devletin Pozitif YükümlülükleriRobert Alexy'nin İlkeler Teorisi Çerçevesinde Bir İnceleme
İÇİNDEKİLER
ÖN SÖZ 7
İÇİNDEKİLER 11
KISALTMALAR LİSTESİ21
GİRİŞ 23
BİRİNCİ BÖLÜM
POZİTİF YÜKÜMLÜLÜKLERİN DÜŞÜNSEL
ZEMİNİ VE YAPISAL TEMELLERİ
A Pozitif Yükümlüklerin Düşünsel Zemini37
1 Negatif Hak-Pozitif Hak İkiliği37
2 Hak-Yükümlülük İlişkisi, Hohfeld Analizi ve Yapısal Bir
Zorunluluk Olarak Yükümlülük 45
3 Henry Shue ve Hakların Değil Yükümlülüklerin Ayrımı
Olarak Üçlü Tipoloji57
a Negatif Hak-Pozitif Hak İkiliğinin Reddi 57
b Üçlü Tipoloji 62
c Üçlü Tipolojinin Doktriner ve Pratik Değeri 68
B Pozitif Yükümlülüklerin Yapısal Temelleri 75
1 Sonuç Yükümlülüğü-Özen Yükümlülüğü Ayrımı 78
a Sonuç Yükümlülüğü-Özen Yükümlülüğü Ayrımının
Temelleri: Medeni Hukuk ve Uluslararası Hukuk 78
b Ulusalüstü İnsan Hakları Hukukunda Özen
Yükümlülüğü84
c Pozitif Yükümlülüklerin Yapısı Çerçevesinde Sonuç
Yükümlülüğü-Özen Yükümlülüğü Ayrımının Sonuçları93
d Özen Yükümlülüğü Kategorisine Yöneltilen İtirazlar 100
2 Kural-İlke Ayrımı Çerçevesinde Alexy’nin İlkeler Teorisi106
a Dworkin’in Kural-İlke Ayrımı110
b Alexy ve Kural-İlke Ayrımı 112
3 Ölçülülük123
a Ölçülülüğün Unsurları126
(1) Elverişlilik126
(2) Gereklilik 130
12
(3) Dengeleme ve Ağırlık Formülü 135
i Dengeleme 135
ii Ağırlık Formülü 140
b Meşru Amaç Ön Şartı148
c Ölçülülük Uygulamasının Rasyonelliği 152
(1) Ölçülülüğün Rasyonelliğinin ve Yaşam Hakkı-Yaşam
Hakkı Yarışının Bir Örneği Olarak Almanya
Federal Anayasa Mahkemesi’nin “Havacılık
Güvenliği Kanunu” Kararı 154
i Masum-Suç Faili Ayrımı ve Ölçülülük154
(a) Masumları İçeren Senaryoda Ölçülülük 158
(b) Sadece Suç Faillerini İçeren Senaryoda
Ölçülülük 162
(c) Karara Dair Ek Belirlemeler164
ii Ölçülülüğün Rasyonelliği Karşısında Mutlaklık
Doktrini166
(2) Ölçülülüğün Rasyonelliğine Yöneltilen Bir İtiraz:
Aynı Birimle Ölçülmezlik178
i Aynı Birimle Ölçülmezlik İtirazı 181
ii Aynı Birimle Ölçülmezlik ve Mukayese
Edilmezlik186
d Pozitif Yükümlülükler, Ölçülülük ve Takdir Marjı194
(1) Pozitif Yükümlülükler, Meşru Amaç, Elverişlilik
ve Gereklilik194
i Meşru Amaç Ön Şartı 194
ii Elverişlilik196
iii Gereklilik 196
(2) Pozitif Yükümlülüklerin Seçimli Yapısının
Dengeleme Ameliyesindeki Rolü 197
i Pozitif Yükümlülüklerin Seçimli Yapısı197
ii Pozitif Yükümlülükler ve Dengeleme203
(3) Pozitif Yükümlülükler ve Takdir Marjı 211
i Epistemik Takdir216
ii Yapısal Takdir218
(a) Amaç Tayininde Takdir218
(b) Vasıta Seçiminde Takdir218
(c) Dengelemede Takdir219
13
İKİNCİ BÖLÜM
AVRUPA İNSAN HAKLARI SÖZLEŞMESİ SİSTEMİNDE
POZİTİF YÜKÜMLÜLÜKLERİN SÖZLEŞMESEL ZEMİNİ VE
İÇTİHADİ GELİŞİMİ
A Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Sisteminde Pozitif
Yükümlülüklerin Temelleri 221
1 Genel Değerlendirme221
2 Pozitif Yükümlülüklerin Sözleşmesel Temelleri227
a Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin Başlığı ve
Başlangıcı227
b Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin
1 ve 13 Maddeleri228
(1) Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin
13 Maddesi228
(2) Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin
1 Maddesi231
3 İçtihadi Pozitif Yükümlülükleri Belirleme Araçları244
a Dinamik Yorum244
b Etkililik Prensibi254
c İçkinlik Teorisi 260
B Pozitif Yükümlülükler ve Yatay Etki 265
1 Doğrudan Yatay Etki-Dolaylı Yatay Etki 268
a Doğrudan Yatay Etki268
b Dolaylı Yatay Etki269
2 Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Sisteminde Dolaylı
Yatay Etki ve Pozitif Yükümlülükler272
a Genel Olarak Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin
Dolaylı Yatay Etkisi ve Pozitif Yükümlülükler 272
b İhlalin Devlete İsnadı, Bilme Unsuru, İlliyet Bağı ve
Pozitif Yükümlülükler278
C Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Sisteminde Pozitif
Yükümlülüklerin Varlık ve Sınırlarının Tayini ve Ölçülülük 286
1 Yargısal Denetimde Hakların Kapsamının ve
Yükümlülüklerin Varlık ve Sınırlarının Tespiti ve Geniş
Yorum Meselesi 286
a Varlık-Sınır Ayrımı286
b Varlığın Tespiti: Dar Yorum mu, Geniş Yorum mu?289
2 Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin Varlık-Sınır
Ayrımına Yaklaşımı, Ölçülülük ve Pozitif Yükümlülükler295
14
a Varlık-Sınır Ayrımında Negatif Yükümlülük-Pozitif
Yükümlülük Asimetrisi295
b Ölçülülük Uygulamasında Negatif Yükümlülük-Pozitif
Yükümlülük Asimetrisi299
(1) “Pasif Müdahale” Kavramı 300
(2) Kanunilik, Meşru Amaç ve Ölçülülük 304
c Sınırlama Klozu ya da Özel Sınırlama Ölçütü
Barındırmayan Haklar Bakımından Varlık-Sınır Ayrımı
ve Ölçülülük 307
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
GENEL OLARAK YAŞAM HAKKI KAVRAMI VE YAŞAM
HAKKININ HUKUKİ TEMELLERİ
A Genel Olarak Yaşam Hakkı Kavramı313
1 Yaşam Hakkı Kavramı ve Yaşam Hakkının Kapsamı 313
2 Yaşam Hakkı-Yaşamın Kalitesi İlişkisi 319
3 Yaşam Hakkının Temel Özellikleri325
a Yaşam Hakkı Özü İle Birdir325
b Yaşam Hakkı Mutlak Değildir326
c Yaşam Hakkının Hiyerarşik Bir Üstünlüğü Yoktur
Ama Soyut Ağırlığı Yüksektir 327
B Yaşam Hakkının Hukuki Temelleri331
1 Genel Olarak İnsan Hakları Belgelerinde Yaşam Hakkı333
2 Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Sisteminde Yaşam
Hakkı ve Önemi337
a Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Sisteminde
Genel Olarak Yaşam Hakkı337
b Maddi Yükümlülükler-Usuli Yükümlülükler Ayrımı 342
c Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Sisteminde Yaşam
Hakkının Hiyerarşik Bir Üstünlüğü Yoktur Ama Soyut
Ağırlığı Yüksektir 346
3 Türkiye’nin Anayasal Düzeninde Yaşam Hakkı353
15
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
AVRUPA İNSAN HAKLARI SÖZLEŞMESİ SİSTEMİNDE
YAŞAM HAKKI ÖRNEĞİ ÇERÇEVESİNDE DEVLETİN
SONUÇ YÜKÜMLÜLÜĞÜ MAHİYETİNDEKİ POZİTİF
YÜKÜMLÜLÜKLERİ
A İnsan Haklarına Saygılı Olan ve İnsan Haklarını Koruyan Bir
Mevzuata Sahip Olma Yükümlülüğü 365
1 Genel Olarak İnsan Haklarına Saygılı Olan ve İnsan
Haklarını Koruyan Bir Mevzuata Sahip Olma
Yükümlülüğü365
2 Yaşam Hakkı Örneği Çerçevesinde İnsan Haklarına
Saygılı Olan ve İnsan Haklarını Koruyan Bir Mevzuata
Sahip Olma Yükümlülüğü379
a Genel Olarak Yaşam Hakkına Saygılı ve Yaşam
Hakkını Koruyan Bir Mevzuata Sahip Olma
Yükümlülüğü379
b Türkiye İle Alakalı Kararlar Işığında Yaşam Hakkına
Saygılı ve Yaşam Hakkını Koruyan Bir Mevzuata
Sahip Olma Yükümlülüğü388
(1) Devletin Güç Kullanımı Çerçevesinde Yaşam
Hakkına Saygılı ve Yaşam Hakkını Koruyan
Bir Mevzuata Sahip Olma Yükümlülüğü388
(2) Sağlık Hizmetleri Çerçevesinde Yaşam Hakkına
Saygılı ve Yaşam Hakkını Koruyan Bir Mevzuata
Sahip Olma Yükümlülüğü398
(3) Bireyleri Kendilerine ve Başkalarına Karşı
Koruma Yükümlülüğü Çerçevesinde Yaşam
Hakkına Saygılı ve Yaşam Hakkını Koruyan
Bir Mevzuata Sahip Olma Yükümlülüğü400
(4) Tehlike Doğuran Faaliyetlere Karşı Koruma
Yükümlülüğü Çerçevesinde Yaşam Hakkına
Saygılı ve Yaşam Hakkını Koruyan Bir
Mevzuata Sahip Olma Yükümlülüğü404
c Değerlendirme410
B İnsan Haklarına Saygılı Olan ve İnsan Haklarını Koruyan
Mevzuatın Uygulanmasını Sağlayacak Sistemi Tesis
Etme Yükümlülüğü415
1 Güvenlik Hizmetleri ve Güvenlik Güçlerinin Seçilmeleri,
Eğitilmeleri ve Denetlenmeleri417
16
a Güvenlik Hizmetlerine ve Güvenlik Güçlerinin
Seçilmelerine, Eğitilmelerine ve Denetlenmelerine
Dair Genel Yaklaşım417
b Genel Yaklaşımdan Bir Sapma Örneği Olarak
“Giuliani ve Gaggio v İtalya” Vakası Kararı 424
2 Sağlık Hizmetleri431
3 Adli Teşkilat434
4 Belediye Hizmetleri ve Tehlikeli Faaliyetler436
C Sonuç Yükümlülüğü Mahiyetindeki Bazı Somut Tedbirler 437
1 Bilgilendirme Yükümlülüğü438
2 Soruşturmaya Dair Somut Tedbirler: Soruşturmaya Re’sen
Başlama, Soruşturmanın Aşamalarına Dair Bilgi Verme ve
Gerekçeli Karar 450
3 Devlet Gözetimi Altındakilere Dair Yükümlülükler453
BEŞİNCİ BÖLÜM
AVRUPA İNSAN HAKLARI SÖZLEŞMESİ SİSTEMİNDE
YAŞAM HAKKI ÖRNEĞİ ÇERÇEVESİNDE DEVLETİN
ÖZEN YÜKÜMLÜLÜĞÜ MAHİYETİNDEKİ POZİTİF
YÜKÜMLÜLÜKLERİ
A Güvenlik Operasyonlarının Planlanması, Denetimi ve
Uygulanmasına Dair Yükümlükler462
1 Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi İçtihadında Güvenlik
Operasyonlarının Planlanması, Denetimi ve Uygulanması
Yükümlülüğü462
a Genel Olarak Güvenlik Operasyonlarının Planlanması,
Denetimi ve Uygulanması Yükümlülüğü462
b “Finogenov ve Diğerleri v Rusya” Vakası Kararı ve
Operasyonun Safhalara Ayrılması476
(1) Güç Kullanma Kararı477
(2) Vasıta Tayini ve Gaz Kullanımı479
(3) Güç Kullanımı Sonrası481
c Değerlendirme486
2 Anayasa Mahkemesi İçtihadında Güvenlik Operasyonlarının
Planlanması, Denetimi ve Uygulanması Yükümlülüğü492
B Bireyleri Üçüncü Kişilerin Şiddetine Karşı Koruma
Yükümlülüğü505
17
1 Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi İçtihadında Bireyleri
Üçüncü Kişilerin Şiddetine Karşı Koruma Yükümlülüğü505
a Osman Testi508
b Devlet Gözetiminde Bulunan Bireylerin Üçüncü
Kişilerin Şiddetine Karşı Korunması 516
c Genel Olarak Toplumun Korunması Yükümlülüğü520
d Ev İçi Şiddet Meselesi526
e Değerlendirme532
2 Anayasa Mahkemesi İçtihadında Bireyleri Üçüncü
Kişilerin Şiddetine Karşı Koruma Yükümlülüğü 537
C Bireyleri Kendilerinden Koruma Yükümlülüğü540
1 Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi İçtihadında Bireylerin
Kendilerinden Korunması Yükümlülüğü 541
a Gözaltına Alınanları, Tutukluları ve Hükümlüleri
Kendilerinden Koruma Yükümlülüğü542
b Açlık Grevi Meselesi547
c Askere Alınanları Kendilerinden Koruma
Yükümlülüğü550
d Tedavi Altındaki Akıl Hastalarını Kendilerinden
Koruma Yükümlülüğü557
e Devlet Operasyonlarının Muhataplarını Kendilerinden
Koruma Yükümlülüğü Çerçevesinde Bir
Değerlendirme559
2 Anayasa Mahkemesi İçtihadında Bireylerin Kendilerinden
Korunması Yükümlülüğü 562
a Gözaltına Alınanları, Tutukluları ve Hükümlüleri
Kendilerinden Koruma Yükümlülüğü562
b Askere Alınanları Kendilerinden Koruma
Yükümlülüğü568
D Bireyleri Sağlık Hizmetleri Yoluyla ve Sağlık Alanında
Koruma Yükümlülüğü570
1 Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi İçtihadında Bireylerin
Sağlık Hizmetleri Yoluyla ve Sağlık Alanında Korunması
Yükümlülüğü570
a Genel Olarak Bireylerin Sağlık Hizmetleri Yoluyla ve
Sağlık Alanında Korunması Yükümlülüğü 570
b Bireyleri Tıbbi Hata ve İhmallere Karşı Koruma
Yükümlülüğü575
c Devlet Gözetimindeki Savunmasız Bireylerin
Sağlıklarının Korunması Yükümlülüğü 579
18
2 Anayasa Mahkemesi İçtihadında Bireylerin Sağlık
Hizmetleri Yoluyla ve Sağlık Alanında Korunması
Yükümlülüğü582
E Bireyleri Tehlikeli Faaliyetlere ve Doğal Afetlere Karşı
Koruma Yükümlülüğü590
1 Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi İçtihadında Bireyleri
Tehlikeli Faaliyetlere ve Doğal Afetlere Karşı Koruma
Yükümlülüğü590
a Genel Olarak Bireyleri Tehlikeli Faaliyetlere ve Doğal
Afetlere Karşı Koruma Yükümlülüğü590
b Bireyleri Askeri Mühimmata Karşı Koruma
Yükümlülüğü, Mayınlı Arazi-Atış Alanı Meselesi 602
c Diğer Muhtelif Tehlikelere ve Kazalara Karşı Koruma
Yükümlülüğü611
2 Anayasa Mahkemesi İçtihadında Bireyleri Tehlikeli
Faaliyetlere ve Doğal Afetlere Karşı Koruma Yükümlülüğü629
F Etkin Soruşturma Yapma Yükümlülüğü 637
1 Genel Olarak Etkin Soruşturma Yapma Yükümlülüğü637
a Genel Prensipler637
b Soruşturmanın Derhal Başlaması, Bağımsızca
Yürütülmesi ve Makul Sürede Tamamlanması642
c Soruşturmanın Kamusal Denetime Açıklığı649
d İki Yanlış Uçta Anayasa Mahkemesi 653
2 Olayı Açıklayıp Sorumluları Tespit Edebilecek Şekilde
Özenli Soruşturma Yükümlülüğü ve Cezasızlık Meselesi 663
a Olayı Açıklayıp Sorumluları Tespit Edebilecek Şekilde
Özenli Soruşturma Yükümlülüğü663
b Cezasızlık Meselesi681
SONUÇ VE DEĞERLENDİRMELER
A Çalışmanın İzlediği Başlangıç Mülahazaları ve Dayandığı İlk
Kabuller703
B Özen Yükümlülüğü-Sonuç Yükümlülüğü Ayrımı704
C İlkeler Teorisi, Kural-İlke Ayrımı ve Ölçülülük706
D Yargısal Denetimde Yükümlülüklerin Varlık ve Sınırlarının
Tespiti709
E AİHM’nin Pozitif Yükümlülüklere İlişkin Yaklaşımının
Değerlendirilmesi: 710
19
1 AİHM içtihadı sonuç yükümlülüğü-özen yükümlülüğü
ayrımına dayanmamaktadır 710
2 AİHM pozitif yükümlülüklerin tetkikinde negatif
yükümlülüklerin incelenmesine nispetle farklı bir yöntem
benimsemektedir711
3 AİHM pozitif yükümlülüklerin tetkikinde negatif
yükümlülüklerin incelenmesine nispetle daha zayıf
bir ölçülülük testi uygulamaktadır713
F AİHM’nin yaşam hakkına karşılık gelen pozitif
yükümlülüklere ilişkin içtihadı çerçevesinde Türkiye’nin
mevzuatına dair tespitler715
G AİHM’nin yaşam hakkına karşılık gelen pozitif yükümlülüklere
ilişkin içtihadı çerçevesinde AYM kararlarına ilişkin tespitler 717
KAYNAKÇA719
Diğer Kaynaklar813
