^{Yeni Bölgeselleşme Politikaları ve}Türkiye'de Bölge Kalkınma Yönetimi

İÇİNDEKİLER
İçindekiler
Üçüncü Baskıya Önsöz 5
Çizelgeler (Tablolar) ve Çizimler 15
Kısaltmalar Dizini 17
BİRİNCİ ANABÖLÜM
KURAMSAL BİLGİLER VE UYGULAMA ÖRNEKLERİ
BÖLGE KAVRAMI,
BÖLGE KALKINMA POLİTİKALARI VE UYGULAMA ÖRNEKLERİ
1. GİRİŞ 21
2. BÖLGE KAVRAMININ ORTAYA ÇIKIŞI, GELİŞİMİ, ÖZELLİKLERİ, BİLEŞENLERİ VE BÖLGE TÜRLERİ 23
2.1. Bölge Kavramı ve Gelişimi 24
2.1.1. Bölge Kavramının Ortaya Çıkışı ve Gelişimi 24
2.1.2. Bölge Kavramının Tanımı ve Günümüzde Bölge Algısı 27
2.1.3. Bölge Kavramı ve Türkiye’nin Genel Bölge Algısı 28
2.2. Bölge Türleri, Bileşenleri ve Özellikleri 30
2.2.1. Bölge Bileşenleri ve Ana Özellikleri 31
2.2.2. Bölge Türleri ve Sınıflandırma Düzeyleri 33
2.2.3. AB’nin Bölge Sınıflama Sistemi (NUTS) 36
2.3. Yeni Bölgecilik Akımı ve Bölgeselleşme Kavramı 40
2.3.1. Bölgecilik Kavramı ve Yeni Bölgecilik Anlayışı 41
2.3.2. Bölgeselleşme Kavramı, İçeriği ve Gelişimi 46
2.3.2.1. Bölgeselleşme Kavramının Ortaya Çıkışı ve Gelişim Süreci 47
2.3.2.2. Bölgeselleşme Kavramının Tanımı, İçeriği ve Boyutları 48
2.3.2.3. Bölgeselleşmenin Nedenleri–Bölgeselleşmeye Yol Açan Etmenler 50
2.3.3. Bölgeselleşme Bağlamında “Bölge Yerel Yönetimi” Kavramı ve İçeriği 52
3. BÖLGESEL KALKINMA VE BÖLGESEL KALKINMA POLİTİKASI 55
3.1. Kalkınma Kavramı, Anlamı ve Kalkınma–Bölgesel Kalkınma İlişkisi 55
3.2. Bölgesel Kalkınma: Anlamı, Önemi, Özellikleri ve Gelişimi 59
3.2.1. Bölgesel Kalkınma Kavramının Ortaya Çıkışı ve Gelişimi 59
3.2.2. Bölgesel Kalkınma Kavramının Tanımı ve Özellikleri 61
3.3. Bölgesel Kalkınma Sorunları, Nedenleri ve Etkileri 63
3.3.1. Bölgesel Eşitsizlik–Dengesizlik Sorunu, Ortaya Çıkışı ve Gelişimi 63
3.3.2. Bölgesel Eşitsizliklerin Nedenleri ve Etkileri 66
3.4. Bölgesel Kalkınmayı Sağlayan Potansiyel Etmenler 71
3.5. Bölgesel Kalkınma Stratejisi ve Bölgesel Kalkınma Politikaları 74
3.5.1. Bölgesel Kalkınma Stratejisi ve Kalkınma Politikası Süreci 75
3.5.2. Bölgesel Kalkınma Politikasının İlkeleri 77
3.5.3. Bölgesel Kalkınma Politikasının Amaçları 78
3.5.4. Bölgesel Kalkınma Politikasının Araçları 80
4. BÖLGESEL PLANLAMA: ANLAMI, ÖNEMİ VE ÖZELLİKLERİ 84
4.1. Planlama Kavramı ve Planlama Düzeyleri (Hiyerarşisi) 84
4.2. Bölgesel Planlama Kavramı, Gelişimi ve Bölgesel Planlamanın Gerekçeleri 89
4.3. Bölgesel Planlamanın Amacı, Özellikleri ve Gelişimi 90
4.4. Bölgesel Planlama–Planlı Kalkınma İlişkisi ve Bölgesel Planlamada Ölçek Sorunu 92
5. BÖLGESEL KALKINMAYA YÖNELİK KURAMSAL YAKLAŞIMLAR 93
5.1. Bölgesel Kalkınmaya Yönelik Geleneksel Kuram ve Yaklaşımlar 94
5.1.1. Keynesyen Bölgesel Kalkınma Teori ve Modelleri 94
5.1.2. Neoklasik Bölgesel Kalkınma–Büyüme Teorisi 95
5.1.3. Diğer Geleneksel Modeller 96
5.2. Tam Yığılma Modelleri 97
5.2.1. Birikimli/Yığılmalı Nedensellik Teorisi 97
5.2.2. Büyüme Kutupları Teorisi 98
5.3. Yerel Çevre Modelleri 99
5.3.1. İçsel (Endojen) Büyüme Modelleri 100
5.3.2. Emeğin Organizasyonundaki Değişikliklere Dayanan Teoriler 101
5.4. Bölgesel Yenilik Modelleri 101
5.4.1. Kuluçka Teorileri 102
5.4.2. Ürün Yaşam Döngüsü Modelleri 102
5.4.3. Yenilikçi Çevre Teorisi 103
5.4.4. Rekabetçi Üstünlükler Teorisi 104
5.4.5. Karşılıklı Bağımlılıklar Teorisi 104
5.5. Bölgesel Kalkınma Teorilerinin Genel Değerlendirmesi 105
6. AVRUPA BİRLİĞİ (AB)’NİN BÖLGE ANLAYIŞI VE BÖLGESEL KALKINMA POLİTİKALARI 107
6.1. AB’nin Bölge Anlayışı ve Bölgeselleşme Politikasının Genel Çerçevesi 108
6.1.1. AB’de Bölge Kavramı ve Bölge Ayrımları 108
6.1.2. AB’de Bölgesel Farklılıklar ve Bölgeselleşme Süreci 109
6.2. AB Bölgesel Politikasının İlkeleri ve Hedefleri 112
6.3. AB Bölgesel Politikasının Gelişim Süreci ve Evrimi 114
6.4. AB Bölgesel Politikasının Yasal Çerçevesi ve Hukuki Temelleri 119
6.5. AB Bölgesel Kalkınma Politikasının Araçları 122
6.5.1. Yapısal Fonlar 123
6.5.1.1. Avrupa Bölgesel Kalkınma Fonu 124
6.5.1.2. Avrupa Sosyal Fonu 124
6.5.1.3. Uyum Fonu 125
6.5.1.4. Avrupa Tarımsal Yönlendirme ve Garanti Fonu 125
6.5.1.5. Avrupa Balıkçılığı Yönlendirme ve Finans Fonu 126
6.5.2. Diğer Mali Araçlar 127
6.5.2.1. Avrupa Yatırım Bankası Kredileri 127
6.5.2.2. Topluluk Girişimleri (Programları) 128
6.5.2.3. Avrupa Komşuluk ve Ortaklık Aracı 130
6.5.2.4. Kalkınma İşbirliği ve Ekonomik İşbirliği Aracı 131
6.5.2.5. İstikrar Aracı 131
6.5.2.6. Aday Olmayan Ülkelere Yönelik Mali Yardımlar 131
6.6. AB Bölgesel Kalkınma Politikasının Kurumları 132
6.6.1. Avrupa Komisyonu, Avrupa Konseyi ve Avrupa Parlamentosu 132
6.6.2. Avrupa Yatırım Bankası 133
6.6.3. Avrupa Birliği Bölgeler Komitesi 134
6.6.4. Avrupa Sayıştayı 135
6.7. AB Bölgesel Politikasının Sonuçları ve Etkileri 135
7. ÜLKE ÖRNEKLERİNDE UYGULANAN BÖLGE KALKINMA POLİTİKALARI 139
7.1. AB Ülkelerinde Uygulanan Bölgesel Kalkınma Politikaları 139
7.1.1. İngiltere’de Uygulanan Bölgesel Kalkınma Politikaları 141
7.1.2. İspanya’da Uygulanan Bölgesel Kalkınma Politikaları 145
7.1.3. İtalya’da Uygulanan Bölgesel Kalkınma Politikaları 146
7.1.4. Fransa’da Uygulanan Bölgesel Kalkınma Politikaları ve Bölge Yönetimi 148
7.1.5. Almanya’da Uygulanan Bölgesel Kalkınma Politikaları ve Gelişimi 153
7.2. ABD’nin Bölgesel Kalkınma Politikası ve Gelişimi 155
7.3. Diğer Ülkelerde Uygulanan Bölgesel Kalkınma Politikaları 157
7.3.1. Latin Amerika Ülkelerinin Bölgesel Kalkınma Politikası ve Gelişimi 157
7.3.2. Uzakdoğu Asya Ülkelerinin Bölgesel Kalkınma Politikası ve Gelişimi 159
7.3.3. Rusya Federasyonu’nun Bölgesel Kalkınma Politikası ve Gelişimi 159
8. BÖLGESEL REKABET KAVRAMI VE BÖLGE KALKINMA İLİŞKİSİ 160
8.1. Rekabet Edebilirlik Kavramı ve Bölgesel Rekabet Edebilirliğin Anlamı 161
8.2. Bölgesel Rekabet Edebilirliği Belirleyen Temel Etmenler 165
8.3. Bölgesel Rekabet Edebilirliği Artırmaya Yönelik Politika ve Stratejiler 169
8.4. Bölgesel Rekabet Edebilirlik–Bölgesel Kalkınma İlişkisi 172
9. BÖLGESEL KALKINMADA “YÖNETİŞİM TEMELLİ” YENİ İŞBİRLİĞİ MODELLERİ VE KALKINMA AJANSLARININ DOĞUŞU 174
9.1. Yönetişim Kavramının Ortaya Çıkışı ve Gelişimi 175
9.2. Yönetişimin Tanımı, Özellikleri ve İlkeleri 177
9.3. Yönetişimin Uygulanma Düzeyleri 179
9.3.1. Küresel (Uluslararası Düzeyde) Yönetişim 179
9.3.2. Ulusal Düzeyde Yönetişim 181
9.3.3. Yerel Düzeyde Yönetişim ve Uygulama Modelleri 182
9.3.4. Bölgesel Yönetişim ve Uygulama Modelleri 184
9.4. Yönetişim Temelli Yeni Bölgesel İşbirliği Modelleri ve BKA’ların Konumu 185
10. YÖNETİŞİMCİ “BÖLGESEL KALKINMA AJANSLARI” MODELİ VE GELİŞİMİ 190
10.1. Kalkınma Ajansı Kavramı ve BKA’ların Tanımı 190
10.2. Kalkınma Ajanslarının Ortaya Çıkışı ve Gelişimi 192
10.3. Genel Olarak Bölgesel Kalkınma Ajanslarının Özellikleri 196
10.4. Bölgesel Kalkınma Ajanslarının Amaçları 197
10.5. Bölgesel Kalkınma Ajanslarının Yapısı ve İşlevleri 198
10.6. BKA’ların Sınıflandırılması ve Faaliyetleri 200
10.6.1. Kuruluş Biçimlerine Göre BKA’lar 200
10.6.2. Faaliyetlerine Göre Bölgesel Kalkınma Ajansları 201
10.7. Genel Olarak BKA’ların Mali Olanakları ve Denetimi 202
10.8. BKA’larla İlgili Genel Değerlendirme 203
10.8.1 BKA’larla İlgili Olumlu Değerlendirmeler 203
10.8.2. BKA’larla İlgili Olumsuz–Eleştirel Değerlendirmeler 204
İKİNCİ ANABÖLÜM
TÜRKİYE’DE BÖLGE KALKINMA YÖNETİMİ
TÜRKİYE’NİN BÖLGE KALKINMA POLİTİKALARI VE
BÖLGE YÖNETİMİ UYGULAMALARI
11. TÜRKİYE’DE BÖLGE KAVRAMINA BAKIŞ VE BÖLGELER ARASI EŞİTSİZLİK SORUNU 209
11.1. Türkiye’de Bölge Kavramına Bakış ve Bölgeleme Anlayışı 209
11.2. Türkiye’de Bölge Türleri ve Bölge Sınıflama Çalışmaları 210
11.3. Türkiye’de Bölgesel Sorunların Ortaya Çıkışı ve Gelişimi 212
11.3.1. Türkiye’de Bölgesel Farklılık ve Eşitsizliklerin Nedenleri 216
11.3.1.1. Bölgesel Farklılığa ve Eşitsizliğe Yol Açan Tarihsel Nedenler 216
11.3.1.2. Bölgesel Farklılığa ve Eşitsizliğe Yol Açan Coğrafi Nedenler 217
11.3.1.3. Bölgesel Farklılığa ve Eşitsizliğe Yol Açan Ekonomik Nedenler 218
11.3.1.4. Bölgesel Farklılığa ve Eşitsizliğe Yol Açan Sosyo–Kültürel Nedenler 220
11.3.1.5. Bölgesel Farklılığa ve Eşitsizliğe Yol Açan Siyasal Nedenler 221
11.3.2. Türkiye’de Bölgesel Eşitsizliklerin Yol Açtığı Sorunlar 223
12. TÜRKİYE’DE UYGULANAN BÖLGESEL KALKINMA POLİTİKALARI VE BÖLGESEL PLANLAMA PROJELERİ 226
12.1. Türkiye’de Bölgesel Politikaya İlişkin Hukuksal ve Kurumsal Gelişmeler 227
12.2. Türkiye’de Bölgesel Politika Alanında Faaliyet Yürüten Kurumlar 231
12.2.1. TBMM ve Cumhurbaşkanlığı 231
12.2.2. Devlet Planlama Teşkilatı–Kalkınma Bakanlığı 232
12.2.3. Bayındırlık ve İskân Bakanlığı 233
12.2.4. GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı 233
12.2.5. Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Geliştirme ve Destekleme İdaresi (KOSGEB) Başkanlığı 234
12.2.6. İller Bankası 234
12.2.7. Türkiye Kalkınma Bankası (TKB) 235
12.2.8. Bölgesel Katkılı Diğer Kuruluşlar 235
12.3. Türkiye’de Uygulanan Bölgesel Kalkınma Politikası Araçları 236
12.3.1. Kalkınmada Öncelikli Yöre Uygulaması 237
12.3.2. Yatırım Teşvikleri 239
12.3.3. Bölgesel Kalkınma Projeleri 240
12.3.4. Organize Sanayi Bölgeleri 241
12.4. Türkiye’de Uygulanan Bölgesel Kalkınma Politikaları 242
12.4.1. Planlı Dönem Öncesi: Kuruluş ve Arayış Dönemi (1923–1960) 242
12.4.1.1. 1923–1930 Arası Dönem: Kuruluş Yılları Bölgesel Politikaları 242
12.4.1.2. 1930–1950 Arası Devletçi Dönem Bölgesel Kalkınma Politikaları 244
12.4.1.3. 1950–1960 Arası İkinci Liberal Dönem Bölgesel Kalkınma Politikaları 245
12.4.2. Planlı Dönem Bölgesel Kalkınma Politikaları (1960 Sonrası Dönem) 247
12.4.2.1. Sosyal Devletçi–Müdahaleci Dönem Bölgesel Politikalar (1960–1980) 247
12.4.2.2. Yeniden Liberal Dönem ve Dönemin Bölgesel Politikası (1980–2000) 248
12.4.2.3. 2000’li Yıllar: AB ile Bütünleşme Sürecinde Bölgesel Politikalar 251
12.4.3. Kalkınma Planları ve Kalkınma Politikalarının Planlara Yansıması 253
12.4.3.1. Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Dönemi (1963–1967) 253
12.4.3.2. İkinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Dönemi (1968–1972) 254
12.4.3.3. Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı Dönemi (1973–1977) 255
12.4.3.4. Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı Dönemi (1979–1983) 255
12.4.3.5. Beşinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Dönemi (1985–1989) 255
12.4.3.6. Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Planı Dönemi (1990–1994) 256
12.4.3.7. Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Dönemi (1996–2000) 256
12.4.3.8. Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Dönemi (2001–2005) 257
12.4.3.9. Dokuzuncu Kalkınma Planı Dönemi (2007–2013) 258
12.4.3.10. Onuncu Kalkınma Planı Dönemi (2014–2018) 259
12.4.3.11. Onbirinci Kalkınma Planı Dönemi (2019–2023) 262
12.5. Türkiye’nin Bölgesel Planlama Deneyimleri 264
12.5.1. Köyceğiz–Dalaman Kalkınma Projesi 264
12.5.2. Doğu Marmara Planlama Projesi 265
12.5.3. Çukurova Bölgesi Gelişme Projesi 265
12.5.4. Keban Projesi 266
12.5.5. Zonguldak–Karabük–Bartın Bölgesel Gelişme Projesi 266
12.5.6. Doğu Anadolu Projesi (DAP) 267
12.5.7. Doğu Karadeniz Bölgesel Gelişme Projesi (DOKAP) 268
12.5.8. Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP) 269
13. TÜRKİYE’DE BÖLGE YÖNETİMİ UYGULAMALARI VE BÖLGE YÖNETİŞİMİNE GEÇİŞ SÜRECİ 273
13.1. Türkiye’de “Bölge Yönetimi” Kuruluşlarının Ortaya Çıkışı ve Gelişimi 273
13.1.1. Osmanlıdan Cumhuriyet’e Geçişte “Bölge Yönetimi” Uygulaması: Umumi Müfettişlikler 274
13.1.2. Cumhuriyetin Kuruluş Yıllarında “Bölge Yönetimi” Uygulaması: Umumi Müfettişliklerden “Hizmet” Amaçlı Bölgesel Kuruluşlara Geçiş 275
13.1.3. Çok Partili Dönemde “Bölge Yönetimi” Uygulaması: “Hizmet” Amaçlı Merkezi Bölgesel Kuruluşların Yaygınlaşması 278
13.1.4. Planlı Dönemde “Bölge Yönetimi” Uygulaması: “Kalkınma ve Güvenlik” Amaçlı Merkezi Bölgesel Kuruluşların Yaygınlaşması 279
13.1.5. 1923–1980 Arası Dönemin Bölge Yönetimi Tartışmaları: Dönemin Genel Değerlendirmesi 281
13.2. Türkiye’de Neoliberal Dönem: “Bölge Yönetimi”nden “Bölge Yönetişimine Geçiş Süreci (1980–2000) 284
13.2.1. Neoliberal Dönemde “Bölge Yönetimi” Arayışları ve Bölge Yönetimi” Denemeleri 285
13.2.2. Neoliberal Dönemde “Bölge Yönetimi” Uygulamasının Somut Araçları: “Bölgesel Kuruluşlar” 291
13.2.3. Bölge Yönetiminde Yeni Eğilimler ve Yeni Bölgesel Yapılanma Arayışları 292
13.3. 2000’li Yıllar ve Bölge Yönetişimi Modeline Geçiş Süreci–Öneriler ve Tartışmalar 296
13.4. Bölge Yönetişimine Geçişte AB’nin Etkileri 301
13.5. AB Bölgesel Politikasına Uyumlu Bölgesel Kurumsal Yapıların Oluşturulması Süreci 303
14. TÜRKİYE’DE BÖLGE YÖNETİŞİMİ VE BÖLGE KALKINMA AJANSLARI (BKA) UYGULAMASI 306
14.1. Türkiye’de Bölgesel Kalkınma Ajansı Uygulamasına Hazırlık Denemeleri 306
14.2. Türkiye’de Yönetişimci BKA’ların Yasalaşma Süreci 311
14.3. Bölge Kalkınma Ajanslarının Amacı ve Özellikleri 311
14.4. Bölge Kalkınma Ajanslarının Kurumsal Yapısı ve Organları 314
14.4.1. Kalkınma Kurulu 314
14.4.2. Yönetim Kurulu, 317
14.4.3. Genel Sekreterlik 318
14.4.4. Yatırım Destek Ofisleri 320
14.5. Kalkınma Ajanslarının Görev ve Yetkileri 321
14.6. Kalkınma Ajanslarının Personeli 322
14.7. Kalkınma Ajanslarının Finansmanı 322
14.8. Türkiye’de Kurulan Bölgesel Kalkınma Ajansları 323
14.9. Türkiye’de BKA’ların Denetimi 324
14.10. Kalkınma Ajanslarının Bölgesel Kalkınma Planlarının Hazırlanması ve Uygulanmasındaki Yeri ve İşlevi 326
14.11. Türkiye’de Bölgesel Kalkınma Ajanslarına Yönelik Eleştiriler 327
15. TÜRKİYE’DE YENİ BÖLGESEL POLİTİKALARIN OLUŞUMU VE YENİ “BÖLGESELLEŞME” ANLAYIŞI 329
15.1. Türkiye’nin Bölgesel Gelişme Stratejisi ve Yeni Bölge Politikası 329
15.2. Bölgesel Gelişme Politikasının ve Kurumsal Yapıların Etkinleştirilmesi 330
15.3. Yeni Bölgesel Gelişme Stratejisinin Öngörüleri 333
15.4. Türkiye’de Yeni Yerinden Yönetim Düzenlemeleri ve İl Ölçekli Yeni Büyükşehir Uygulamasının Bölge Yönetimine Etkileri 335
16. GENEL DEĞERLENDİRME VE SONUÇ 338
Sonsöz 343
Kaynakça 347
Kavramlar Dizini 381