Başkanlık Sistemlerinde ve Türk Hukukunda Meclis Soruşturması

Yeşim ÇELİK

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ. 7

İÇİNDEKİLER  9

KISALTMALAR CETVELİ 17

GİRİŞ . 19

BİRİNCİ BÖLÜM

HÜKÜMET SİSTEMLERİNDE DEVLET BAŞKANININ KONUMU

VE SORUMLULUĞU

DEVLET BAŞKANI VE KONUMU. 23

Devlet Sistemlerinde Devlet Başkanı Kavramı ve Tanımı 23

Monarşilerde 25

Cumhuriyetlerde. 27

Hükümet Sistemlerinde Devlet Başkanının Konumu. 29

Parlamenter Sistemde 29

Yarı Başkanlık Sisteminde . 32

Başkanlık Sisteminde 35

GENEL OLARAK SORUMLULUK . 38

Kavram ve Tanım. 38

Sorumluluk Türleri. 39

Siyasi Sorumluluk 40

a) Siyasi Sorumluluğun Temeli. 41

b) Tanımı ve Kapsamı . 43

(1) Siyasi Hesap Verilebilirlik  44

(2) Siyasi Sorumluluğun Temeli  45

(3) Siyasi Sorumluluğun Tezahürü  46

(4) Siyasi Sorumluluğu Doğuran Sebepler  46

(5) Siyasi Sorumluluğun Yaptırımı  47

(6) Hukuki ve Cezai Sorumlulukların Yarışması Bakımından. 47

Cezai Sorumluluk 48

a) Cezai Sorumluluğun Temeli: Kusursuz Suç ve Ceza Olmaz İlkesi . 48

b) Tanımı ve Kapsamı . 50

Hukuki Sorumluluk . 51

10 İçindekiler

Sorumluluk Türlerinin Karşılaştırılması 53

Sorumlulukların Yaptırımları Bakımından . 54

Sorumlulukların Süjeleri Bakımından 54

Sorumlulukların Kaynağı Bakımından . 55

Sorumlulukların Şahsiliği Bakımından . 56

III. HÜKÜMET SİSTEMLERİNDE DEVLET BAŞKANININ SORUMLULUĞU 57

Parlamenter Sistemde Devlet Başkanının Sorumluluğu 57

Devlet Başkanının Sorumsuzluğu ve Fonksiyonu 58

Siyasi Sorumluluk 61

Cezai Sorumluluk. 64

a) Monarşilerde 64

b) Cumhuriyetlerde 65

(1) Göreviyle İlgili Suçlardan Dolayı Cezai Sorumluluğu 65

(2) Kişisel Eylem ve İşlemleriyle İlgili Cezai Sorumluluğu  66

Hukuki Sorumluluk 67

a) Monarşilerde 67

b) Cumhuriyetlerde 68

(1) Göreviyle İlgili Hukuki Sorumluluğu. 68

(2) Kişisel Eylem ve İşlemleriyle İlgili Hukuki Sorumluluğu . 69

Yarı Başkanlık Sisteminde Devlet Başkanının Sorumluluğu . 69

Başkanlık Sisteminde Devlet Başkanının Sorumluluğu 73

Siyasi Sorumluluğu 73

Cezai Sorumluluk. 75

a) Göreviyle İlgili Suçlardan Dolayı Cezai Sorumluluğu 76

b) Kişisel Eylem ve İşlemleriyle İlgili Cezai Sorumluluğu. 78

Hukuki Sorumluluk 80

a) Göreviyle İlgili Eylemlerden ve İşlemlerden Dolayı Hukuki

Sorumluluk . 80

b) Kişisel Eylem ve İşlemlerden Dolayı Hukuki Sorumluluk 83

İKİNCİ BÖLÜM

BAŞKANLIK SİSTEMLERİNDE BAŞKANIN KONUMU VE CEZAİ SORUMLULUĞU 85

MECLİS SORUŞTURMASI (IMPEACHMENT) USULÜ

Meclis Soruşturması (Impeachment) Usulünün Doğuşu . 86

Meclis Soruşturması (Impeachment) Modelleri 89

Yasama Modeli 90

İçindekiler 11

Yargısal Model 90

Karma Model 92

Meclis Soruşturması (Impeachment) Usulünden Bir Kaçış: İstifa 93

YASAMA MODELİ 94

Amerika Birleşik Devletleri 94

Yürütmenin Yapısı ve İşleyişi 94

Başkanın Konumu ve Yetkileri 96

Meclis Soruşturması (Impeachment) Usulü . 98

a) Anayasal Hükümler 99

b) Meclis Soruşturmasının (Impeachment) Kapsamı . 101

(1) Meclis Soruşturması (Impeachment) Yalnızca Cezai

Eylemlerle Mi Sınırlı?  101

(2) Meclis Soruşturması (Impeachment) Nedenlerinin

Sınıflandırılması. 106

(a) Görevin İçerdiği Yetkileri Aşmak veya Kötüye

Kullanmak. 106

(b) Görevin İşlevi ve Amacıyla Uyumsuz Davranış . 108

(c) Uygunsuz Amaç veya Kişisel Kazanç İçin Görevin

Kötüye Kullanımı  109

(3) Göreve Başlamadan Önceki Davranıştan Meclis

Soruşturması Usulü (Impeachment) . 110

(4) Görevden Ayrıldıktan Sonra Meclis Soruşturması

(Impeachment) Usulü . 112

c) Meclis Soruşturması (Impeachment) Usulü. 115

(1) Temsilciler Meclisi: Meclis Soruşturma Önergesi Hazırlama

ve Kabul Etme . 116

(a) Meclis Soruşturması Talebi  116

(b) Komisyon ve Komisyon Raporu 117

(c) Meclis Soruşturma Önergesinin Kabulü . 119

(d) Meclis Yöneticilerinin Atanması . 120

(2) Senato: Meclis Yargılamasında Tek Yetkili  120

(a) Senatoda Yargılama Hazırlığı 121

(b) Senatodaki Yargılama. 121

(c) Senato Kararı 123

d) Yürütme Bağışıklığı 125

12 İçindekiler

(1) ABD’de Genel Olarak Yasama Bağışıklığı Kavramı . 125

(2) ABD Başkanlık Sisteminde Başkanın Bağışıklığı Olup

Olmadığı Meselesi . 127

(a) ABD Yüksek Mahkemesi’nin Nixon v. Fitzgerald, 457

U.S. 731, 1982 Kararı  127

(i) Başkanın Bağışıklığı Olduğunu İleri Süren Görüş 128

(ii) Başkanın Bağışıklığı Olmadığını İleri Süren Görüş  130

(b) ABD Yüksek Mahkemesi’nin Trump v. United States,

603 U.S. 593, 2024 Kararı . 133

Meclis Soruşturması (Impeachment) Örnekleri 135

a) Andrew Johnson. 135

b) Richard Nixon . 138

c) Bill Clinton 140

d) Donald Trump 144

(1) Birinci Meclis Soruşturması (Impeachment) 145

(2) İkinci Meclis Soruşturması (Impeachment) . 146

Ceza Yargılaması (Genel Ceza Mahkemelerinde Yargılama). 149

a) Sus Payı Davası (New York Eyalet Mahkemesi) 150

b) Gizli Belgeleri Saklama ve Adaleti Engelleme Davası (ABD

Florida Güney Bölgesi Bölge Mahkemesi) 151

c) Federal Seçime Müdahale Davası (ABD Columbia Bölgesi Bölge

Mahkemesi) 153

d) Georgia Seçim Müdahale Davası (Georgia Eyalet Mahkemesi) .154

Arjantin 155

Yürütmenin Yapısı ve İşleyişi. 155

Devlet Başkanının Yetkileri ve Konumu 158

Meclis Soruşturması (Impeachment) Usulü 160

Meclis Soruşturmasından (Impeachment) Kaçış: Fernando de la

Rua’nın İstifası. 162

Meksika 163

Yürütmenin Yapısı ve İşleyişi. 163

Devlet Başkanının Yetkileri ve Konumu 165

Meclis Soruşturması (Impeachment) Usulü 167

Şili 168

Yürütmenin Yapısı ve İşleyişi. 169

Devlet Başkanının Yetkileri ve Konumu 170

İçindekiler 13

Meclis Soruşturması (Impeachment) Usulü . 171

Meclis Soruşturması (Impeachment) Örneği: Sebastian Pinera . 172

III. YARGISAL MODEL  173

Güney Kore 173

Yürütmenin Yapısı ve İşleyişi 173

Devlet Başkanının Yetkileri ve Konumu 175

Meclis Soruşturması (Impeachment) Usulü . 176

Meclis Soruşturması (Impeachment) Örnekleri . 179

a) Roh Moo-hyun. 180

b) Park Geun-hye . 181

c) Yoon Suk Yeol 183

Ceza Yargılaması (Genel Ceza Mahkemelerinde Yargılama). 184

Venezuela 187

Yürütmenin Yapısı ve İşleyişi 187

Devlet Başkanının Yetkileri ve Konumu 188

Meclis Soruşturması (Impeachment) Usulü . 189

Meclis Soruşturması (Impeachment) Örneği: Carlos Andrees Perez . 192

KARMA MODEL: BREZİLYA . 193

Yürütmenin Yapısı ve İşleyişi . 194

Devlet Başkanının Yetkileri ve Konumu. 195

Meclis Soruşturması (Impeachment) Usulü 197

Meclis Soruşturması (Impeachment) Süreci. 197

Soruşturma Komisyonları (CPI) ve Önemi 200

Meclis Soruşturması (Impeachment) Örnekleri 202

Fernando Collor de Mello. 203

Dilma Rousseff 204

a) Meclis Soruşturması (impeachment) Süreci 204

b) Değerlendirme. 206

MECLİS SORUŞTURMASININ (IMPEACHMENT) DEĞERLENDİRMESİ . 207

Kapsam Bakımından 208

Önerge Verme Yetkisi ve Kabulü Bakımından . 209

Karar Verme Yetkisi Bakımından . 209

Anayasal Yaptırım Bakımından 211

Cezai Yargılama Yetkisi Bakımından 211

14 İçindekiler

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

CUMHURBAŞKANLIĞI HÜKÜMET SİSTEMİNDE CUMHURBAŞKANININ

CEZAİ SORUMLULUĞU

YÜRÜTMENİN YAPISI VE İŞLEYİŞİ 215

CUMHURBAŞKANININ YETKİLERİ VE KONUMU .216

III. CUMHURBAŞKANININ CEZAİ SORUMLULUĞUNUN HUKUKİ NİTELİĞİ VE

HUKUKİ DAYANAĞI218

Hukuki Dayanağı 218

Anayasa, Kanun, İçtüzük ve Diğer Uygulanabilir Mevzuat 218

Boşluk Bırakılan Hükümlerin Durumu. 222

Anayasanın 105. Maddesindeki Soruşturma Usulünün Hukuki Niteliği. 224

YARGISAL MODEL: CUMHURBAŞKANI MECLİS SORUŞTURMASI.229

Kapsam: Bir Suç İşlediği İddiası 230

Göreviyle İlgili Suçlardan Sorumluluk 234

a) 2017 Anayasa Değişikliği Öncesinde Cumhurbaşkanının

Sorumsuzluğu: İstisnası: Vatana İhanet . 234

b) 2017 Anayasa Değişikliği Sonrasında Cumhurbaşkanının

Mutlak Sorumluluğu. 235

Kişisel Suçlardan Sorumluluk 236

a) 2017 Anayasa Değişikliği Öncesi Durum 236

b) 2017 Anayasa Değişikliği Sonrası Durum 237

Göreve Başlamadan Önceki Davranıştan Soruşturma 239

Görevden Ayrıldıktan Sonra Soruşturma 241

a) Genel Olarak. 241

b) Görev Suçu-Kişisel Suç Ayrımı ile Değerlendirme. 243

Usul: TBMM İzni ve Yüce Divan Yargılaması 244

Soruşturma Aşaması: TBMM İzni 246

a) Önerge Aşaması . 246

(1) Cumhurbaşkanı Meclis Soruşturması Açılma Talebi 246

(2) Cumhurbaşkanı Meclis Soruşturma Önergesinin

Görüşülmesi. 248

(a) Süre. 249

(b) TBMM’de Görüşme  249

(c) Oylama ve Oylamanın Hukuki Niteliği  250

(d) Önergenin Kabulü (Soruşturması Açılması) Kararının

Sonuçları . 252

(i) Geçici Uzaklaştırma Usulü 252

İçindekiler 15

(ii) Cumhurbaşkanının Seçim Kararı Alamaması . 253

(e) Resmi Gazete’de Yayım Meselesi. 255

(f) Yargısal Denetim  255

b) Komisyon Aşaması . 256

(1) Cumhurbaşkanı Meclis Soruşturması Komisyonunun

Kuruluşu  256

(a) Grubu Bulunmayan Siyasi Partilerin Komisyonda

Temsili  258

(b) Bağımsız Adayların Komisyonda Temsili  259

(c) İçtüzük 109. Maddesinin 3. Fıkrasının Uygulanabilirliği . 259

(2) Cumhurbaşkanı Meclis Soruşturması Komisyonunun

Çalışma Usulü 261

(3) Cumhurbaşkanı Meclis Soruşturması Komisyonunun Görev

Süresi. 262

(4) Cumhurbaşkanı Meclis Soruşturması Komisyonunun Görev

ve Yetkileri  265

(5) Komisyon Raporu 268

c) Genel Kurul Aşaması 269

(1) Raporun Görüşülmesi . 270

(2) Karar Aşaması . 270

Yargılama Aşaması: Yüce Divan 274

a) Yetki . 274

b) Yargılama . 276

c) Karar 280

(1) Beraat Kararı . 280

(2) Mahkumiyet Kararı . 281

(a) Seçilmeye Engel Olmayan Bir Suçtan Mahkumiyet 282

(b) Seçilmeye Engel Bir Suçtan Mahkumiyet: Görevin

Sona Ermesi 282

(c) Yeniden İnceleme: Kararın Kesinleşmesi 284

(i) Yeniden İnceleme Usulü  285

(ii) Cumhurbaşkanının Görevinin Sona Ermesi . 286

d) Yargılamanın Yenilenmesi 288

SONUÇ  291

KAYNAKÇA  307