Ceza Hukukunda Zorunluluk Durumu

CEZA HUKUKUNDA ZORUNLULUK DURUMU



Zeynel T. KANGAL



İÇİNDEKİLER



Birinci Bölüm

ZORUNLULUK DURUMUNUN KAVRAMSAL ÖZELLİKLERİ – TARİHSEL GELİŞİM –

ULUSLARARASI, ULUSLARÜSTÜ CEZA HUKUKU VE

ÇEŞİTLİ ÜLKE HUKUKLARI



I. ZORUNLULUK DURUMUNUN KAVRAMSAL ÖZELLİKLERİ 27

A. Genel Açıklamalar 27

B. Terim Sorunu 28

C. Kavram 30

D. Zorunluluk Durumunun Sınıflandırılmasına İlişkin Teoriler 31

1. Tekçi Teoriler 31

a. Zorunluluk Durumunu Yalnızca Hukuka Uygunluk Nedeni Olarak Ele Alan Teori 32

b. Zorunluluk Durumunu Yalnızca Bir Mazeret Nedeni Olarak Ele Alan Teori 34

2. Ayırma Teorisi 36

3. Cebir veya Tehdide Dayalı Zorunluluk Durumunun Hukuksal Niteliği ve Sınıflandırmadaki Yeri 38

4. Görüşümüz 47

II. ZORUNLULUK DURUMUNUN TARİHSEL GELİŞİMİ 56

A. Eski Hint Hukuku 56

B. İbrani Hukuku 57

C. Eski Yunan Hukuku 59

D. Roma Hukuku 59

E. Cermen Hukuku 61

F. Eski Fransız Örf-Âdet Hukuku 63

G. Kilise Hukuku 64

H. XVI – XVIII. Yüzyıl 65

1. İradenin Yokluğuna Dayalı Zorunluluk Durumu Teorileri 65

2. Zorunluluk Durumunun Esasını Tabiî Hukukta, İlkel Toplumda ve Dayanışma İlkesinde Gören Teoriler 67

I. XIX. Yüzyıl ve Sonrası 69

1. Zorunluluk Durumunu Reddeden veya Sınırlı Olarak Kabul Eden Teoriler 69

2. Manevî Cebire Dayalı Sübjektif Teoriler 70

3. Cezalandırmada Sosyal Yararın Yokluğu Teorisi 72

4. Yükümlülüklerin, Hakların ya da Yararların Çatışması Teorisi 73

J. İslâm Hukuku 75

K. Osmanlı Hukuku 76

L. Cumhuriyet Sonrası Türk Hukuku 77

III. ULUSLARARASI, ULUSLARÜSTÜ CEZA HUKUKUNDA VE ÇEŞİTLİ ÜLKE HUKUKLARINDA ZORUNLULUK DURUMU 78

A. Uluslararası Ceza Hukukunda Zorunluluk Durumu 78

B. Uluslarüstü Ceza Hukukunda Zorunluluk Durumu 86

C. Çeşitli Ülke Hukuklarında Zorunluluk Durumu 88

1. Federal Almanya 88

2. Fransa 95

3. İtalya 101

4. İngiltere 103

5. Amerika Birleşik Devletleri 114

6. Kanada 125

7. İsviçre 128

8. Avusturya 132

9. Liechtenstein 135

10. Belçika 136

11. Lüksemburg 140

12. Hollanda 141

13. İspanya 143

14. Yunanistan 145

15. İsveç 147

16. Norveç 148

17. Danimarka 149

18. Finlandiya 149

19. Polonya 150

20. Rusya 154

21. Hırvatistan 155

22. Slovenya 156

23. Arnavutluk 157

24. Japonya 158

25. Güney Kore 161

26. Azerbaycan 163

27. Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti 164



İkinci Bölüm

HUKUKA UYGUNLUK NEDENİ OLARAK ZORUNLULUK DURUMU



I. HUKUKA AYKIRILIK KAVRAMI 165

A. Genel Olarak 165

B. Hukuka Aykırılığın Kaynağı: Hukuk Ötesi Normlar Teorisi 167

1. Binding'in Normlar Teorisi 167

2. Hukuk Normundan Hukuk Ötesi Norma Geçiş 170

a. Normun Kaynağı ve İçeriği 170

b. Normların Muhatabı 171

c. Hukuka Aykırılığın Kaynağı Olarak İnsan Hakları 172

C. Hukuka Aykırılığın İçeriği 173

1. Şeklî Hukuka Aykırılık Kavramı 173

a. Şeklî Hukuka Aykırılığın Tanımı 173

(1) Sübjektif Hukuka Aykırılık 174

(2) Objektif Hukuka Aykırılık 174

b. Hukuk Düzeninin Birliği İlkesi 176

2. Maddî Hukuka Aykırılık Kavramı 181

D. Hukuka Özel Aykırılık Sorunu 184

E. Suç Yapısında Hukuka Aykırılığın Rolü 185

1. Hukuka Aykırılıktan Haksızlık Unsuruna Geçiş 185

a. Tipiklik ve Hukuka Aykırılık Arasındaki Karşılıklı Etkileşim 185

(1) Hukuka Aykırılığın Varlık Nedeni Olarak Tipiklik 187

(2) Hukuka Aykırılık Karinesi Olarak Tipiklik 188

(3) Hukuka Aykırılığın Bilinme Aracı Olarak Tipiklik 189

b. Tipiklik ve Haksızlık Kavramlarının Maddî İçeriği 189

2. Hukuka Uygunluk Nedenleri 190

a. Türk Ceza Hukukunda Hukuka Uygunluk Nedenleri 191

b. Hukuka Uygunluk Nedenlerinin Teorik Esası 196

(1) Monist Teoriler 196

(2) Çoğulcu Teoriler 198

c. Hukuka Uygunluk Nedenlerinin Hukuksal Niteliği ve Yapısı 201

(1) Hukuka Uygunluk Nedenlerinde Sübjektif Unsur Sorunu 201

(2) Hukuka Uygunluk Nedenlerinin Birleşmesi 205

F. Hukuka Uygunluğun Sonuçları 208

1. Ceza Hukukuna İlişkin Sonuçları 208

2. Ceza Hukuku Dışındaki Sonuçları 210

II. HUKUKA UYGUNLUK NEDENİ OLARAK ZORUNLULUK DURUMUNUN HUKUKSAL NİTELİĞİNİ AÇIKLAYAN TEORİLER 215

A. Amaç Teorisi 215

1. Ulaşılmaya Çalışılan Amaç 216

a. Hukuksal Değerlerin Korunması 216

b. Hukuksal Değerin Korunmaya Somut Liyakati 217

2. Başvurulan Aracın Uygunluğu 218

a. Uygunluk ve Kaçınılmazlık 218

(1) Aracın Elverişliliği 218

(2) En Az Zararlı Aracın Kullanılması İlkesi 219

(3) Tehlikenin Halen Mevcut Olması 219

b. Uygunluk ve Daha Yüksek Değerin Korunması 220

B. Hukuksal Yararların Karşılaştırılması Teorisi 221

1. Hukuksal Yararların Çatışması 221

2. Hukuksal Yararların Karşılaştırılması 222

3. Hukuksal Yararlardan Birinin Üstünlüğü İlkesi 225

4. Üstün Hukuksal Yararın Kurtarma Fiilini Hukuka Uygun Kılmasının Esasını Açıklayan Görüşler 226

C. Karşılıklı Hukuksal İlişki Teorisi 229

III. HUKUKA UYGUNLUK NEDENİ OLARAK ZORUNLULUK DURUMUNUN KOŞULLARI 230

A. Tehlikeye İlişkin Koşullar 230

1. Bir Tehlikenin Bulunması Koşulu 230

2. Tehlikenin Ağır Olması Koşulu 240

3. Tehlikenin Halen Mevcut Bulunması Koşulu 244

4. Tehlikenin Bir Hakka Yönelik Olması Koşulu 257

B. Kurtarma Fiiline İlişkin Koşullar 270

1. Tehlikenin Meydana Gelmesine Bilerek Neden Olmama Koşulu 270

2. Tehlikeye Katlanma Hukuksal Yükümlülüğünün Bulunmaması Koşulu 283

3. Başka Türlü Korunma Olanağının Bulunmaması Koşulu 290

a. Aracın Elverişliliği 292

b. En Az Zararlı Araç 295

4. Korunan Hukuksal Yararın İhlâl Edilen Hukuksal Yarardan Önemli Ölçüde Üstün Olması Koşulu 303

a. Üstünlüğün Önemli Ölçüde Olması 304

b. Yararlar Karşılaştırmasının Kapsamı 306

c. Karşılaştırmada Belirleyici Etkenler 308

(1) Çatışan Hukuksal Değerlerin Hiyerarşik İlişkisi 309

(2) Tehlikenin Ağırlığı 315

(3) Beklenen Hukuksal Değer İhlâllerinin Boyutu 317

(4) Kurtarma Şansının Yüksekliği 320

(5) Risk Birliği ya da Yaşam Hakkı ile Yaşam Hakkının Karşılaştırılması 320

(6) Yararların Bireyselleştirilmesi 325

(7) Tehlikenin Cebir veya Tehditten İleri Gelmesi 328

d. Önemli Ölçüde Üstünlüğün Uygunluk Kuralıyla Sınırlanması 330

(1) Hukuk Düzeninin Temel İlkeleri 332

(2) Yasal Öncelikler ve Usuller 335

C. Üçüncü Kişi Yararına Zorunluluk Durumu 341

IV. HUKUKA UYGUNLUK NEDENİ OLARAK ZORUNLULUK DURUMUNUN TÜRLERİ 348

A. Saldırı Zorunluluğu Durumu 348

B. Savunma Zorunluluğu Durumu 349

V. HUKUKA UYGUNLUK NEDENİ OLARAK ZORUNLULUK DURUMUNA İLİŞKİN BAZI SORUNLAR 363

A. Hata 363

1. Hukuka Uygunluk Nedeni Olarak Zorunluluk Durumunun Maddî Koşullarında Hata 363

2. Hukuka Uygunluk Nedeni Olarak Zorunluluk Durumunun Varlığında veya Sınırlarında Hata 373

B. Sınırın Aşılması 376

1. Sınırın Kasten Aşılması 378

2. Sınırın Taksirle Aşılması 378

3. Sınırın Heyecan, Korku veya Telaştan Dolayı Aşılması 379

C. Yükümlülüklerin Çatışması 383

VI. TAKSİRLİ VE İHMALÎ SUÇLARDA HUKUKA UYGUNLUK NEDENİ OLARAK ZORUNLULUK DURUMU 392

A. Taksirli Suçlarda Hukuka Uygunluk Nedeni Olarak Zorunluluk Durumu 392

B. İhmalî Suçlarda Hukuka Uygunluk Nedeni Olarak Zorunluluk Durumu 394



Üçüncü Bölüm

MAZERET NEDENİ OLARAK ZORUNLULUK DURUMU



I. CEZA HUKUKUNDA KUSUR VE SORUMLULUK 397

A. Roxin'in Ceza Sorumluluğunun Koşulları Olarak Kusur ve Cezalandırmada Önleme Gerekliliği Ayrımı 397

B. Maurach'ın Fiil Sorumluluğu Öğretisi 401

C. Kusur Teorileri 403

1. Psikolojik Kusur Teorisi 403

2. Normatif Kusur Teorisi 404

3. Normatif Kusur Teorisinin Eleştirisi 407

D. Ceza Hukukunda Kusurun İçeriğinin Belirlenmesi (Maddî Kusur Kavramı) 409

1. Kusuru Başka Şekilde Hareket Edebilirlik Olarak Ele Alan Öğreti 409

2. Kusuru Hukuken Tasvip Edilmeyen Düşünce Biçimi Olarak Ele Alan Öğreti 413

3. Kusuru Kişinin Kendi Karakterinden Sorumluluğu Olarak Ele Alan Öğreti 415

4. Kusuru Genel Önleme Gerekliliğinden Doğan İsnadiyet Olarak Ele Alan Öğreti 419

5. Kusuru Normatif Hitap Edilebilirliğe Karşın Haksız Hareket Etme Olarak Ele Alan Öğreti 423

6. Kusur İlkesini Reddeden Görüşler 429

7. Görüşümüz 430

E. Cezayı Gerekçelendiren Kusur ve Cezanın Tayininde Kusur 431

F. Kusuru Ortadan Kaldıran Nedenler – Mazeret Nedenleri Ayrımı 432

G. Fiil Kusuru ve Yaşam Tarzı Kusuru 434

II. MAZERET NEDENİ OLARAK ZORUNLULUK DURUMU KAVRAMI VE HUKUKSAL NİTELİĞİNİ AÇIKLAYAN TEORİLER 434

A. Mazeret Nedeni Olarak Zorunluluk Durumu Kavramı 434

B. Mazeret Nedeni Olarak Zorunluluk Durumunun Hukuksal Niteliğini Açıklayan Teoriler 436

1. Psikolojik Baskı Teorisi 436

2. Normatif Teoriler 437

3. Zorunluluk Durumunun Haksızlığı ve Kusuru Azalttığını İleri Süren Teori 439

4. Cezanın Önleme Amacına Yönelik Zorunluluk Durumu Teorileri 441

a. Zorunluluk Durumunda Cezanın Genel Önleme Amacının Bulunmadığını İleri Süren Teori 441

b. Zorunluluk Durumunda Cezanın Genel ve Özel Önleme Amaçlarının Bulunmadığını İleri Süren Teori 442

5. Diğer Bazı Teoriler 443

a. Wolter'in Teorisi 443

b. Bernsmann'ın Teorisi 443

c. Neumann'ın Teorisi 444

6. Görüşümüz 445

III. MAZERET NEDENİ OLARAK ZORUNLULUK DURUMUNUN KOŞULLARI 445

A. Tehlikeye İlişkin Koşullar 445

1. Bir Tehlikenin Bulunması Koşulu 445

2. Tehlikenin Ağır Olması Koşulu 447

3. Tehlikenin Halen Mevcut Bulunması Koşulu 450

4. Tehlikenin Bir Hakka Yönelik Olması 452

B. Kurtarma Fiiline İlişkin Koşullar 456

1. Tehlikenin Meydana Gelmesine Bilerek Neden Olmama Koşulu 456

2. Tehlikeye Katlanma Hukuksal Yükümlülüğünün Bulunmaması Koşulu 460

3. Başka Türlü Korunma Olanağının Bulunmaması Koşulu 467

a. Aracın Elverişliliği 467

b. En Az Zararlı Araç 467

4. Korunan Hukuksal Yararın İhlâl Edilen Hukuksal Yararla Eşit Olması veya Önemli Ölçüde Bir Orantısızlığın Bulunmaması Koşulu 469

C. Üçüncü Kişi Yararına Zorunluluk Durumu 471

IV. MAZERET NEDENİ OLARAK ZORUNLULUK DURUMUNA İLİŞKİN BAZI SORUNLAR 474

A. Hata 474

B. İştirak 477

V. TAKSİRLİ VE İHMALÎ SUÇLARDA MAZERET NEDENİ OLARAK ZORUNLULUK DURUMU 479

A. Taksirli Suçlarda Mazeret Nedeni Olarak Zorunluluk Durumu 479

B. İhmalî Suçlarda Mazeret Nedeni Olarak Zorunluluk Durumu 481

Sonuç 483

Kaynakça 495

Kavramlar Dizini 517