Anayasa Yargısı_{Avrupa Modeli ve Türkiye}

İbrahim Ö. KABOĞLU

İÇİNDEKİLER

BÖLÜM 1

ANAYASA ADALETİ VE ADİL YARGI

I.- AMERİKA VE AVRUPA MODELLERİ . 15

A) Amerika: Uygulamadan kurama . 15

1.- Modelin özelliği: somut ve yaygın denetim  16

2.- Amerika uygulamasının etkisi  18

3.- Türkiye’deki girişimler . 18

B) Avrupa Modeli: Anayasa Mahkemesi 22

1.- Kuramdan uygulamaya: ilk denemeler  23

2.- Yeniden kuruluş ve temellenmesi . 26

3.- Anayasa Mahkemelerinin çoğalması . 30

C) Anayasacılık ölçütü olarak anayasa

yargısı  31

1.- Karma ve düalist modeller  31

2.- Anayasal yargı kuramı . 34

3.- Sınıraşan ve karşılaştırmacı anayasa yargısı  36

II.- HAKKANİYETE UYGUN ANAYASA

YARGISI  41

A) Hakkaniyete uygun yargılama gerekleri 42

1.- Mahkeme hakkı  42

2.- Yargılama ilkeleri ve güvenceleri . 44

3.- Gerekçeli karar ve uygulama yükümlülüğü  45

B) Anayasa adaletinin 13 ilkesi . 46

İçindekiler

6

C) Türkiye’de hakkaniyete uygun yargılama . 48

1.- Hakkın anayasal dayanakları  49

2.- İhlaller ve pilot karar gerekleri  53

3.- Genel yargı reformu aciliyeti  55

III.- ANAYASA ADALETİNİN İŞLEVİ VE

MEŞRULUĞU  57

A) Kurucu iktidar . 57

1.- Meşruluk kaynağı olarak kuruculuk . 57

2.- Temsilciler mekânı ve yurttaş mekânı  58

3.- Yasama organının belirlemesi  61

B) Kural koyma yetkisi . 62

1.- Yarışmacı ilişkiler zinciri  62

2.- Yorumlamanın meşrulaştırıcı işlevi . 64

3.- Nitelik ve öz olarak demokrasi . 66

C) “Anayasaya saygılı yasa” gerekleri 72

1.- Anayasanın metni ve ruhu . 73

2.- Yasayıcı incelemesinin niteliği . 74

3.- Yasa yapım ve denetim sürecinin içiçeliği . 75

BÖLÜM 2

ANAYASA UYUŞMAZLIĞI

I.- DENETİM ÖLÇÜTLERİ . 80

A) Ölçü norm olarak Anayasa 80

1.- Anayasa’nın sözü ve özü  81

2.- Anayasa’nın yorumu  82

3.- Anayasallık bloku . 88

İçindekiler

7

B) Ölçü norm olarak uluslararası

sözleşmeler . 90

C) Hukukun genel ilkeleri 94

II.- DENETİM KONULARI . 98

A) Denetlenen normatif işlemler . 98

1.- Anayasa değişiliklerinin denetimi  98

2.- Uluslararası andlaşma ve sözleşmelerin

denetimi . 101

3.- Yasalar ve başka normatif işlemler  103

B) Normatif eylemsizlik (ihmal)ler 112

C) Denetim dışı tutulan işlemler 116

1.- Normlar bakımından  116

2.- Bireysel başvuru bakımından . 118

3.- Olağanüstü Hal KHK ve CBK  120

III.- FAALİYETLERİN DENETİMİ . 127

A) Organlar arası uyuşmazlıklar . 127

1.- Yatay Erkler Ayrılığı . 128

2.- Düşey Erkler Ayrılığı  129

3.- Yargı organları arasında  131

B) Demokratik süreç ve düzenekler . 132

1.- Siyasal partiler ve seçimler . 132

2.- Yüce Divan: “demokrasi antrenörü” . 135

3.- Hukuk düzenini anayasallaştırma . 137

C) Özgürlükler ve haklar 139

İçindekiler

8

BÖLÜM 3

ANAYASAL USUL HUKUKU

I.- ANAYASA MAHKEMELERİNİN

ÖRGÜTLENMESİ  142

A) Seçme ve belirleme kuralları 142

1.- Yasamanın tekelci yetkisi . 142

2.- Paylaşılmış yetki sistemleri . 143

3.- Türkiye: paylaşılmış yetkiden yürütme

hakimiyetine  144

B) Üyelerde nitelik ölçütleri 148

1.- Üyelik koşulları . 148

2.- Liyakat için saydam süreç ve gerekçe  150

3.- Türkiye: “kapalı devre”  151

C) Statü kuralları ve örgütlenme . 153

1.- Yargıçların bağımsızlığı ve görev süresi  153

2.- Dokunulmazlık, disiplin ve yükümlülükler  155

3.- Komisyon, Bölüm, Daire ve Genel Kurul  158

II.- BAŞVURU YOLLARI VE ÖZELLİKLERİ . 161

A) Dava yolu: Soyut norm denetimi 161

1.- Genel ve ortak özellikler . 162

2.- Federal ve bölgeli devletler . 164

3.- Tek yapılı devletler ve Türkiye . 165

B) İtiraz yolu: Somut norm denetimi . 168

1.- Önsorun: ret veya geri bırakma . 168

2.- “Bekletici sorun” (mesele-i müstehire)  172

3.- Karar: Yaygın mı, merkezi mi?  174

İçindekiler

9

C) Bireysel başvuru yolu: Anayasa şikayeti . 176

1.- Özgürlük anayasa adaletinin ortaya çıkışı ve

evrimi  177

2.- Dikey ve yatay ilişkiler bakımından . 180

3.- Anayasa şikayeti ve benzer başvuru yolları . 184

III.- BAŞVURU ZAMANI VE UYUŞMAZLIĞIN

ÇÖZÜMÜ 187

A) Başvuru Zamanı (ânı) 187

1.- Önceden (önleyici) Denetim . 187

2.- Sonradan (a posteriori) Denetim  190

3.- Önceden ve/veya Sonradan Denetim . 191

B) İstemin incelenmesi 195

1.- Öninceleme ve süzgeç görevi  195

2.- İptal ve itiraz başvuruları . 198

3.- Bireysel başvuru . 200

C) Uyuşmazlığın çözümü . 201

1.- Kurul ve müzakere süreci . 201

2.- Çelişmeli ve yüzyüze yargılama  202

3.- Katılımcı karar süreci ve amicus curiae  207

BÖLÜM 4

UYGUNLUK DENETİMİNİN KAPSAMI

NORM DENETİMİ: ŞEKİL VE ESAS 210

A) Şekil ve usul 210

1.- Anayasa değişiklikleri . 211

2.- Yasalar: “Şekli anayasallık denetimi” . 213

3.- Kararnameler: KHK ve CBK  215

İçindekiler

10

B) Yetki: usul ve esas eklemlenmesi . 219

1.- Anayasa: halk ve temsilcileri  220

2.- Yasa: konu  221

3.- KHK ve CBK: konu ve yetki . 222

C) Esas denetimi 225

1.- Anayasa: değişmez maddeler . 225

2.- Yasa: neden ve amaç  227

3.- KHK ve CBK . 231

II.- BİREYSEL BAŞVURU: ÖZGÜRLÜKLER

ANAYASA YARGISI  234

A) Kabuledilebilirlik koşulları . 234

1.- Daraltıcı yasal düzenleme . 235

2.- Anayasal ve kişisel önem  236

3.- Açıkça dayanaktan yoksunluk . 237

B) Esas hakkında inceleme 239

1.- İnceleme alanı ve koşulları  239

2.- “Kanun yolunda gözetilmesi gereken hususlar”.  240

3.- Bireysel başvuruda “Somut norm denetimi” . 242

C) Karar ölçütleri . 244

1.- Bireysel başvuru konusu haklar  244

2.- Sınırlama ve Güvence ölçütleri  245

3.- Özgürlük lehine genişletici yorum . 249

III.- GEREKÇELER . 251

A) Anayasa Mahkemeleri . 251

1.- Gerekçelendirme zorunluğu ve işlevi . 251

2.- Gerekçe teknikleri . 254

3.- Eşzamanlılık ve karşıoylar . 256

İçindekiler

11

B) İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi 259

1.- Avrupa kamu düzeni . 260

2.- Stratejik biçimlendirme  261

3.- Dış kaynakların kullanımı  263

C) Anayasal yargı denetiminin yoğunluğu

ve sınırları . 265

1.- “Kanun koyucu gibi hareket”  265

2.- Hukukilik ve yerindelik ayrımı . 266

3.- Aktivizm ve kendini sınırlama  267

BÖLÜM 5

AYM KARARLARI VE SONUÇLARI

I.- KARAR TEKNİLERİ VE TÜRLERİ . 272

A) Basit kararlar . 272

1.- İptal kararları . 272

2.- Ret veya uygun bulma  273

3.- Kısmi iptal ve kısmi ret . 274

B) Yorum kayıtları 275

1.- Anayasaya uygun yorum  275

2.- Özgül yorum teknikleri: Belçika, İsviçre ve

Türkiye  278

3.- Aykırılık bildirimi, boşluk doldurma ve çağrı

kararları  283

C) İhlal kararları . 285

1.- Geçici tedbir kararları  286

2.- Esasa ilişkin kararlar . 287

3.- Pilot kararlar . 288

İçindekiler

12

II.- KARARLARIN ETKİ VE SONUÇLARI . 289

A) Kararların hukuki niteliği. 289

1.- Bağlayıcı ve kesin hüküm etkili . 289

2.- Taraflar arası etki ve yeniden oylama  291

3.- Yokluk bildirimi ve vazgeçme . 294

B) Kararların zaman bakımından etkisi 295

1.- Yürürlüğün Durdurulması: askıya alıcı etki . 296

2.- Yürürlükten kaldırıcı etki . 302

3.- Yargıçlarca geliştirilen çözümler . 303

III.- ANAYASAL İCRA YARGISI  305

A) Kararları uygulama ve uygulatma 305

1.- Anayasa yargıcının yetkileri . 305

2.- İcra için “dava mahkemesi” . 308

B) Kararların objektif (nesnel) işlevi . 311

1.- Benzer durumdakiler için olumlu yükümlülükler . 311

2.- İhlalin giderilmesi . 314

3.- Etkililik sorunu . 317

C) Yasama yükümlülüğü 319

1.- Çağrı ve boşluk doldurma  319

2.- Pilot kararlar . 320

3.- Yeniden yargılama ve eski hale getirme . 323

(Sonuç yerine): “TÜRKİYE’DE ANAYASA

ADALETİ” İÇİN  327

DİZİN  329