İnsan Hakları

İNSAN HAKLARI



Prof. Dr. Fatih KARAOSMANOĞLU



- İnsan Haklarına Yeni Bir Bakış

- Çağdaş İnsan Hakları Anlayışı, Etnik ve Kürt Sorunu

- Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Sistemi

- Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Mahkemesi

- Avrupa İşkenceyi Önleme Sözleşmesi ve Komitesi

- AGİT İnsani Boyut Mekanizması

- Yaşam Hakkı, İşkenceye Maruz Kalmama Hakkı

- Özgürlük ve Güvenlik, Adil Yargılanma Hakkı

- Self–determinasyon, Sanık, Azınlık ve Çocuk Hakları

- Sözleşmeler, Raporlar ve Yargı Kararları

- Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru



İÇİNDEKİLER



KISIM I: KAVRAMSAL VE TEMEL YAKLAŞIM



BÖLÜM 1: İNSAN HAKLARININ GÜVENLİK AÇISINDAN ÖNEMİ 31

BÖLÜM 2: İNSAN HAKLARINA KAVRAMSAL YAKLAŞIM 59

BÖLÜM 3: İNSAN HAKLARININ DÜŞÜNSEL VE TARİHSEL GELİŞİMİ 75

BÖLÜM 4: İNSAN HAKLARININ UYGULAMAYA GEÇME SÜREÇLERİ 85

BÖLÜM 5: ÇAĞDAŞ İNSAN HAKLARI ANLAYIŞI VE TÜRKİYE 91



KISIM II: KÜRESEL VE BÖLGESEL YAKLAŞIM



BÖLÜM 6: BİRLEŞMİŞ MİLLETLER VE İNSAN HAKLARI 131

BÖLÜM 7: AVRUPA İNSAN HAKLARI SÖZLEŞMESİ VE MAHKEMESİ 173

BÖLÜM 8: AVRUPA İŞKENCEYİ ÖNLEME SÖZLEŞMESİ VE KOMİTESİ 193

BÖLÜM 9: AVRUPA GÜVENLİK VE İŞBİRLİĞİ TEŞKİLATI VE İNSAN HAKLARI 205



KISIM III: SPESİFİK HAKLAR YAKLAŞIMI



BÖLÜM 10: YAŞAM HAKKI 225

BÖLÜM 11: İŞKENCEYE MARUZ KALMAMA HAKKI 239

BÖLÜM 12: KİŞİ ÖZGÜRLÜĞÜ VE GÜVENLİĞİ HAKKI 253

BÖLÜM 13: ADİL YARGILANMA HAKKI 263

BÖLÜM 14: ÇOCUK HAKLARI 287



Önsöz 9

Kısa İçindekiler 13

Kısaltmalar 21

GİRİŞ 23



KISIM I:

KAVRAMSAL VE TEMEL YAKLAŞIM



BÖLÜM 1: İNSAN HAKLARININ GÜVENLİK AÇISINDAN ÖNEMİ 31



1.1. İNSAN HAKLARI VE GÜVENLİK ALGILARINDA DEĞİŞİM 31

1.2. SİYASAL / BİREYSEL İKTİDAR VE KÜRESELLEŞME 34

1.3. GÜVENLİK KURUMLARI VE HESAP VEREBİLİRLİK 39

1.4. GÜVENLİK GÖREVİ VE KURUMSAL REVİZYONLAR 43

1.4.1. Güvenlik Görevi ve İnsan Hakları 44

1.4.2. Kurumsal Revizyonlar ve Siyasal Çizgiler 49

1.4.2.1. Eğitimsel Gelişmeler 50

1.4.2.2. Yapısal Gelişmeler 51

1.4.2.3. Normatif Gelişmeler 53



BÖLÜM 2: İNSAN HAKLARINA KAVRAMSAL YAKLAŞIM 59



2.1. İNSAN HAKLARINI TANIMLAMA SORUNU 59

2.2. İNSAN HAKLARI: TERİMLER-TEORİLER-ELEŞTİRİLER 60

2.2.1. İrade Teorisi 62

2.2.2. Menfaat Teorisi 62

2.2.3. Karma Teori 63

2.3. İNSAN HAKLARINA YENİ BİR BAKIŞ: C•A•N•İ•M MODELİ 64

2.3.1. Modelimiz Perspektifinden Tanımlar 64

2.3.2. Modelimizin Temel Unsuru: Değer 64

2.3.2.1. İnsanın Üst Değerleri 64

2.3.2.2. İnsanın Alt Değerleri 65

2.3.3. Modelimiz Perspektifinden Açıklamalar 66

2.4. MODELİMİZİN TEORİK VE PRATİK ÖNEMİ 67

2.4.1. Hakların Geleceğine Yönelik Projeksiyon 67

2.4.2. Temel Haklar Terimine Eleştirel Yaklaşma 67

2.4.3. ‘Asli Haklar’ Tartışmalarını Temelsizleştirme 68

2.4.4. İnsan Haklarının Korunmasında Yeni Açılımlar 69

2.4.5. İnsan Hakları Denetim Mekanizmalarının Revizyonu 70

2.4.6. Demokrasinin Yeniden Formüle Edilmesi 70



BÖLÜM 3: İNSAN HAKLARININ DÜŞÜNSEL VE TARİHSEL GELİŞİMİ 75



3.1. SİYASAL İKTİDARIN SINIRLANDIRILMASI VE DİN FAKTÖRÜ 75

3.2. İLKÇAĞ’DA SİYASAL İKTİDARIN SINIRLANDIRILMASI 78

3.3. ORTAÇAĞ’DA SİYASAL İKTİDARIN SINIRLANDIRILMASI 80

3.4. YENİÇAĞ’DA SİYASAL İKTİDARIN SINIRLANDIRILMASI 82



BÖLÜM 4: İNSAN HAKLARININ UYGULAMAYA GEÇME SÜREÇLERİ 85



4.1. İNSAN HAKLARININ ANAYASALAŞMASI 85

4.2. İNSAN HAKLARININ ULUSLARARASILAŞMASI 88

4.3. İNSAN HAKLARININ KÜRESELLEŞMESİ 89



BÖLÜM 5: ÇAĞDAŞ İNSAN HAKLARI ANLAYIŞI VE TÜRKİYE 91



5.1. ÇAĞDAŞ İNSAN HAKLARI ANLAYIŞI: STATÜ VE HAKLAR 92

5.1.1. Jellinek’in Statü İlişkisine Dayalı Haklar Sınıflandırması 92

5.1.1.1. Negatif Statü Hakları 92

5.1.1.2. Pozitif Statü Hakları 93

5.1.1.3. Aktif Statü Hakları 94

5.1.2. Statü İlişkisi Açısından Çağdaş İnsan Hakları Anlayışı ve Türkiye 94

5.2. ÇAĞDAŞ İNSAN HAKLARI ANLAYIŞI: ERKLER VE HAKLAR 97

5.2.1. Yasama ve İnsan Hakları 98

5.2.1.1. Sınırlamaların Sınırları 98

5.2.1.2. TBMM İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu 100

5.2.2. Yürütme ve İnsan Hakları 102

5.2.2.1. Hükümet Modeli Tartışması: Başkanlık Sistemine Geçmeli miyiz? 103

5.2.2.2. İnsan Hakları Karşısında İdarenin Durumu 104

5.2.2.3. İdareye Karşı İnsan Haklarının Korunmasında İlkeler 105

5.2.3. Yargı ve İnsan Hakları 107

5.2.3.1. Yargı Bağımsızlığı 107

5.2.3.2. Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru 109

5.3. ÇAĞDAŞ İNSAN HAKLARI ANLAYIŞINDA DEVLETİN SORUMLULUĞU 114

5.3.1. Devletin İnsan Haklarını Uygulamaya Geçirme Sorumluluğu 115

5.3.2. Devletin İnsan Hakları ihlallerinden Doğan Sorumluluğu 115

5.4. ÇAĞDAŞ İNSAN HAKLARI ANLAYIŞI: ETNİK VE KÜRT SORUNU 117

5.4.1. Temel Yaklaşım: Egemenlik ve Demokrasi Çerçevesinde Çözüm 117

5.4.2. Kavramları Netleştirme: Etnisite, Etnik Topluluk ve Azınlık 118

5.4.3. Temel ve Etnik Sorunlar: Yeni Anayasa Arayışları 119

5.4.4. Statü Ekseninde Kürt Sorununa Yaklaşım 121

5.4.5. Kürt Sorununa Yaklaşımda Paradigma Değişikliği 122

5.4.6. Ulus-devlet, Laiklik ve Demokrasiye Özgürlükler Zemininde Yaklaşma 123

5.4.7. Kürt Sorununun Çözümünde Atılan Adımlar 124

5.4.8. Self-determinasyon Hakkı ve Etnik Sorunlar 125



KISIM II:

KÜRESEL VE BÖLGESEL YAKLAŞIM



BÖLÜM 6: BİRLEŞMİŞ MİLLETLER VE İNSAN HAKLARI 131



6.1. BM İNSAN HAKLARI SİSTEMİ 131

6.1.1. Genel Bakış 131

6.1.2. İnsan Haklarının Korunmasında Sistem Çeşitleri 133

6.1.2.1. Sözleşme İçi Sistem 133

6.1.2.2. Sözleşme Dışı Sistem 134

6.1.3. Sözleşme Dışı BM Sistemi 136

6.1.3.1. Özel Usuller 137

6.1.3.2. Genel Usuller 137

6.1.4. BM Organları ve İnsan Hakları Fonksiyonları 139

6.1.4.1. Genel Kurul 140

6.1.4.2. Ekonomik ve Sosyal Konsey 140

6.1.4.3. İnsan Hakları Konseyi 141

6.1.4.4. Güvenlik Konseyi 142

6.1.4.5. İnsan Hakları Yüksek Komiserliği 143

6.1.4.6. Uluslararası Adalet Divanı 143

6.1.4.7. Uluslararası Ceza Mahkemesi 144

6.2. BM KİŞİSEL VE SİYASAL HAKLAR SÖZLEŞMESİ 144

6.2.1. Kişisel ve Siyasal Haklar Sözleşmesi: Kapsam 145

6.2.2. Kişisel ve Siyasal Haklar Sözleşmesi: İnsan Hakları Komitesi 147

6.2.2.1. Devletlerin Sunduğu Raporların İncelenmesi 147

6.2.2.2. Devlet Başvurusunun İncelenmesi 148

6.2.2.3. Bireysel Başvurunun İncelenmesi 149

6.3. BM EKONOMİK SOSYAL VE KÜLTÜREL HAKLAR SÖZLEŞMESİ 150

6.3.1. Ekonomik Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi: Kapsam 150

6.3.2. Ekonomik Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi: Denetim Mekanizması 152

6.3.2.1. Rapor Sistemi 153

6.3.2.2. Ekonomik Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi 153

6.4. BM İŞKENCEYE KARŞI SÖZLEŞME 154

6.4.1. BM İşkenceye Karşı Sözleşme: Kapsam 155

6.4.2. BM İşkenceye Karşı Sözleşme: İşkenceye Karşı Komite 157

6.4.3. İşkenceye Karşı Komite’nin Görevleri ve Denetim Biçimleri 158

6.4.3.1. Periyodik Raporlar 158

6.4.3.2. Komite’nin Kendiliğinden (Resen) Soruşturması 158

6.4.3.3. Devlet Başvurusu 159

6.4.3.4. Bireysel Başvuru 159

6.5. BM ÇOCUK HAKLARI SÖZLEŞMESİ 160

6.5.1. BM Çocuk Hakları Sözleşmesi: Kapsam 161

6.5.2. BM Çocuk Hakları Sözleşmesi: Haklar ve Yükümlülükler 163

6.5.3. BM Çocuk Hakları Sözleşmesi: Çocuk Hakları Komitesi 164

6.5.4. BM Çocuk Hakları Sözleşmesi: Türkiye’de Genel Durum 165

6.5.5. BM Çocuk Hakları Sözleşmesi ve Çocuk Polisliği 167

6.5.6. BM Çocuk Hakları Sözleşmesi: Öneriler 169



BÖLÜM 7: AVRUPA İNSAN HAKLARI SÖZLEŞMESİ VE MAHKEMESİ 173



7.1. AVRUPA İNSAN HAKLARI SÖZLEŞMESİNİN KAPSAMI 173

7.1.1. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin Önemi 173

7.1.2. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi: 11 No’lu Protokol 174

7.1.2.1. Doğrudan Bireysel Başvuru 175

7.1.2.2. Kararların Bağlayıcılığı 175

7.1.2.3. Doğrudan Mahkemeye Başvuru 176

7.1.2.4. Yargı Yetkisinin Sözleşmeden Doğması 176

7.1.3. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi: 14 Numaralı Protokol 176

7.2. AVRUPA İNSAN HAKLARI MAHKEMESİNİN ORGANLARI 177

7.2.1. Genel Kurul 178

7.2.2. Tek Yargıç 178

7.2.3. Komiteler 179

7.2.4. Daireler 179

7.2.5. Büyük Daire 180

7.3. AVRUPA İNSAN HAKLARI MAHKEMESİNİN YARGI YETKİSİ 181

7.3.1. Devlet Başvurusu 181

7.3.2. Bireysel Başvuru 181

7.3.3. Kime Karşı Başvuru 182

7.3.4. Başvuru Koşulları 183

7.3.5. Başvuru Kaydının Düşürülmesi 185

7.4. AVRUPA İNSAN HAKLARI MAHKEMESİNDE YARGILAMA 185

7.4.1. Davanın Açılması 186

7.4.2. Kabul Edilebilirlik İncelemesi 186

7.4.3. İhtiyati Tedbirler 187

7.4.4. Esasdan İnceleme 187

7.4.5. Dostane Çözüm 188

7.5. AVRUPA İNSAN HAKLARI MAHKEMESİNİN KARARLARI 189

7.5.1. Kararlarda Mahkeme Yetkisi ve Gerekçe 189

7.5.2. Tazminat Kararı 190

7.5.3. Kararlarda Yorum-Revizyon-Düzeltme 190

7.5.4. Kararların Uygulanması ve Bakanlar Komitesi 191



BÖLÜM 8: AVRUPA İŞKENCEYİ ÖNLEME SÖZLEŞMESİ VE KOMİTESİ 193



8.1. AVRUPA İŞKENCEYİ ÖNLEME SÖZLEŞMESİ: AMAÇ VE KAPSAM 193

8.2. AVRUPA İŞKENCEYİ ÖNLEME KOMİTESİ: AMAÇ VE OLUŞUM 194

8.3. AVRUPA İŞKENCEYİ ÖNLEME KOMİTESİ: YETKİ VE GÖREV 195

8.4. AVRUPA İŞKENCEYİ ÖNLEME KOMİTESİ: ZİYARETLER VE RAPORLAR 196

8.4.1. Genel Olarak Ziyaretler ve Raporlar 196

8.4.2. Avrupa İşkenceyi Önleme Komitesinin Türkiye Ziyaretleri 197

8.5. AVRUPA İŞKENCEYİ ÖNLEME KOMİTESİ: ÖNERİLER VE DEĞERLENDİRME 201

8.5.1. Gözaltı Yerlerine Yönelik Öneriler 201

8.5.2. Komiteyi Genel Değerlendirilmesi ve Sonuç 203



BÖLÜM 9: AVRUPA GÜVENLİK VE İŞBİRLİĞİ TEŞKİLATI VE İNSAN HAKLARI 205



9.1. AVRUPA GÜVENLİK VE İŞBİRLİĞİ TEŞKİLATI 206

9.1.1. Helsinki’den Günümüze Gelişim 206

9.1.2. Karakteristik Özellikler 208

9.1.3. Kopenhag Prensipleri 210

9.2. AGİT AZINLIK HAKLARI ANLAYIŞI 211

9.3. AGİT İNSANİ BOYUT MEKANİZMASI 214

9.3.1. Görüşmeler 214

9.3.1.1. Bilgi Alışverişi 214

9.3.1.2. İki Taraflı Toplantı 214

9.3.1.3. Bütün AGİT Devletlerine Bildirim 214

9.3.1.4. Konuların Tartışılması 215

9.3.2. Delil Toplama ve Arabuluculuk 215

9.4. AZINLIK HAKLARI VE TÜRKİYE’NİN İÇ GÜVENLİĞİ 216



KISIM III:

SPESİFİK HAKLAR YAKLAŞIMI



BÖLÜM 10: YAŞAM HAKKI 225



10.1. YAŞAM HAKKI VE TEMEL BELGELER 226

10.2. YAŞAM HAKKININ SINIRLAMALARI 227

10.2.1. Yargı Kararı 227

10.2.2. İstisna Durumları 227

10.2.3. Meşru Savaş Fiilleri 228

10.3. AKKOÇ v. TÜRKİYE DAVASI 229

10.3.1. Başvuru ve İddialar 230

10.3.2. Olgular 230

10.3.2.1. Davaya İlişkin Olaylar 230

10.3.2.2. İlgili Belge ve Raporlar 231

10.3.3. Gerekçeli Karar 231

10.4. AKKOÇ KARARININ TARTIŞILMASI 233



BÖLÜM 11: İŞKENCEYE MARUZ KALMAMA HAKKI 239



11.1. DEMOKRATİK HESAP VEREBİLİRLİK:TERMİNOLOJİK YAKLAŞIM 240

11.2. GÜVENLİK GÜÇLERİNİN DEMOKRATİK HESAP VEREBİLİRLİĞİ 241

11.3. İŞKENCEYE MARUZ KALMAMA HAKKI: SATIK v. TÜRKİYE DAVASI 243

11.3.1. Başvuru ve İddialar 243

11.3.2. Davaya İlişkin Olaylar 244

11.3.3. Başvuranların Şikayeti ve Adli Rapor 244

11.3.4. Ceza Yargılamaları 245

11.3.5. AİHM Kararı ve Gerekçesi 245

11.4. SATIK v. TÜRKİYE: GEREKÇELİ KARARIN TARTIŞILMASI 247



BÖLÜM 12: KİŞİ ÖZGÜRLÜĞÜ VE GÜVENLİĞİ HAKKI 253



12.1. ÖZGÜRLÜK VE GÜVENLİK HAKKI: KAPSAM 254

12.2. ÖZGÜRLÜK VE GÜVENLİK HAKKI: SINIRLAMALAR 254

12.3. GÜVENLİK HAKKI: ÖZGÜRLÜKTEN YOKSUN BIRAKILANLARIN HAKLARI 255

12.4. FİLİZ VE KALKAN v. TÜRKİYE DAVASI: KARAR VE YORUM 256

12.4.1. Karar 256

12.4.1.1. Dava Prosedürü 256

12.4.1.2. Davaya İlişkin Maddi Olaylar 256

12.4.1.3. İlgili İç Hukuk 257

12.4.1.4. Sözleşme Madde 5/3’ün İhlali İddiası 258

12.4.1.5. Sözleşmenin 41. Maddesinin Uygulanması 259

12.4.1.6. Hüküm 260

12.4.2. Yorum 261



BÖLÜM 13: ADİL YARGILANMA HAKKI 263



13.1. ADİL YARGILANMA HAKKI: SÖZLEŞME VE KAPSAM 264

13.2. ADİL YARGILANMA HAKKI: UNSURLAR VE SANIK HAKLARI 265

13.2.1. Adil Yargılanma Hakkının Unsurları 265

13.2.1.1. Bağımsız ve Tarafsız Mahkemeye Başvuru Hakkı 265

13.2.1.2. Yargılamanın Makul Sürede Sonuçlandırılması 265

13.2.1.3. Yargılamanın Hakkaniyete Uygun Yapılması 266

13.2.1.4. Yargılamada Açıklık 266

13.2.1.5. Suçsuzluk Karinesi 266

13.2.2. Adil Yargılanma Hakkı: Sanık Hakları 266

13.2.2.1. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi 267

13.2.2.2. Ceza Muhakemesi Kanunu 267

13.3. HUKUKSAL YARDIM HAKKI VE TİYGUÇ PROJESİ 268

13.3.1. Hukuksal Yardım Hakkı 268

13.3.2. TİYGUÇ Projesi: Hukuksal Yardıma İlişkin Anket Bulguları 270

13.4. HUKUKSAL YARDIM HAKKI: TÜRK VE İNGİLİZ HUKUKU 273

13.4.1. Türk Hukukunda Hukuksal Yardım Hakkı 273

13.4.2. İngiliz Hukukunda Hukuksal Yardım Hakkı 275

13.4.2.1. Hukuksal Yardım Hakkının Kullanımı Ne Zaman ve Nerede Başlar? 276

13.4.2.2. Hukuksal Yardım Hakkının Hatırlatılması 277

13.4.2.3. Avukatın Gözaltı Birimine Gelmesi ve Hukuksal Yardımda Bulunması 278

13.4.2.4. Avukatın Gözaltı Birimine Gelmesi Ertelenebilir mi? 279

13.4.2.5. İngiltere’de Gözaltında Hukuksal Yardım Uygulama Standartları 280



BÖLÜM 14: ÇOCUK HAKLARI 287



14.1. ÖZEL VE AİLE YAŞAMINA SAYGI HAKKI 288

14.2. ÖZGÜRLÜK VE GÜVENLİK HAKKI 288

14.3. İŞKENCE VE KÖTÜ MUAMELEYE MARUZ KALMAMA HAKKI 288

14.4. GELİŞİM VE SAĞLIKLI YAŞAM HAKKI 290

14.5. ÖZEL YAŞAM HAKKI: JAKUPOVİC v. AVUSTURYA DAVASI 291

14.5.1. Karar 291

14.5.1.1. Prosedür 291

14.5.1.2. Olaylar 292

14.5.1.3. Sözleşme’nin 8. Maddesinin İhlal İddiası 293

14.5.1.4. Sözleşmenin 41. Maddesinin Uygulanmas 296

14.5.1.5. Hüküm 297

14.5.1.6. Yargıçlar Caflisch, Kuris ve Ress’in Karşı Düşünceleri 298

14.5.2. Jakupovic v. Avusturya Kararının Yorumu 298

SONUÇ 301

Bibliyografya 303

Kavram Dizini 315